(۳۵۰) ویژگیهای شخصی حضرت مهدی (عجّل الله فرجه) در ادعیه وزیارت

ویژگیهای شخصی حضرت مهدی (عجّل الله فرجه) در ادعیه وزیارت

نویسنده: سید مجتبی معنوی
دانش آموخته سطح ۳ مهدویّت حوزه علمیه قم
مجله انتظار موعود - بهار ۱۳۹۰، سال یازدهم - شماره ۳۴

چکیده:
موعود در اندیشه اسلامی - به ویژه در دیدگاه شیعه - ماهیتی مشخص دارد ومصداق معینی را به خود اختصاص داده است. ولادت او در منابع معتبر به اثبات رسیده است. آن حضرت که همنام پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) است وغیبتی طولانی دارد ظهورش منوط به اراده خداوند متعال وتحقق شرائط ظهور است. موضوع این مقاله، بررسی ویژگی های شخصی حضرت مهدی (علیه السلام) در ادعیه وزیارات است. در این مقاله، تحلیل خواهد شد ادعیه وزیارات ویژگی های شخصی حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) را به صورت جزئی وهماهنگ با تاریخ ومطابق با کتاب وسنت ترسیم می کنند. پس از آن، درمی یابیم ماهیت امام دوازدهم (علیه السلام) وابعاد وشوون آن حضرت چگونه در دعا وزیارات مربوط به مهدویت مورد اشاره قرار گرفته است.
پیش در آمد
مهدویت در اندیشه اسلامی، آموزه ای بنیادین واندیشه ای راهبردی وکاربردیاست، از این رو در مجموع معارف اسلامی تلاش شده است تبیین مناسبی از اینآموزه صورت گیرد. واکاوی مسأله مهدویت نشان می دهد تعداد قابل توجهی دعا وزیارت در باب مهدویت وارد شده است؛ چرا که آن ها در بین سایر معارف، تاثیربسزایی در تبیین این آموزه داشته اند؛ به ویژه هنگامی که سیاست شوم عباسیان
مبنی بر قطع رابطه امام با مردم تشدید شده دعا وزیارت، بیشتر مورد توجه قرار گرفت، چرا که ساختار دعا وزیارت می تواند در دوران تقیه، عامل انتقال ونشرو ترویج معارف مهدویت قرار گیرد. این مقاله، درصدد پاسخ گویی به این مسأله است که سیمای وجودی حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در ادعیه وزیارات چگونه وبا چه ساختاری وارد شده است. این مقاله به شیوه طبقه بندی آماری تدوین شده استو درصدد ارزیابی سندی ودلالی دعا وزیارات مهدوی نیست.
مفهوم شناسی دعا وزیارت
ادعیه وزیارات، حجم قابل توجهی از معارف اسلامی را به خود اختصاص داده اند. کاوش ها بیانگر صدور قریب به صد مورد دعا وزیارت در مسأله مهدویت هستند. مرحوم ابن فهد حلی در تعریف دعا فرموده است:
الدعاء طلب الدانی للفعل من الأعلی علی جهة الخضوع والاستکانة؛ (حلی، بی تا: ص ۹)
دعا درخواست کاری از مقام عالی در حال خشوع وخضوع است.
دعا از ماده «دعو» به این معنا نیز آمده است:
الرغبة إلی الله تعالی فیما عنده من الخیر والابتهال إلیه بالسؤال (واسطی زبیری، ۱۴۱۴: ج ۱۹، ص ۴۰۵)
دعا درخواست متواضعانه از خداوند متعال برای رسیدن به خیر ونیکی است.
طبق این تعریف، دعا در لغت به معنای خواندن، فراخوان ودعوت است. زیارت نیز زمزمه فضائل ومناقب اهل بیت (علیهم السلام) در هنگام توسل وتوجه به آن هااست. زیارت در لغت از ماده «زأر» به معنا «صوت الأسد فی صدره» واز ماده «زور» به معنای «زعیم القوم» بوده وازماده «زیر» به معنای «الدن والحب» آمده است.
زیارت در فارسی به معنای دیدار وزیارت اهل قبور شهرت یافته است. بررسی آیات وروایات واهتمام امامان (علیهم السلام) به ادعیه وزیارات در اندیشه اسلامی، نشانمی دهد دعا وزیارت، هماهنگ با آیات وروایات ومتمایل با سیاق آن ها، انتقال معارف اهل بیت (علیهم السلام) وارتباط با خدا را عملی می سازند.
نقش دعا وزیارت در عرصه مهدویت
اهتمام به دعا وزیارت در اندیشه اسلامی نشان می دهد دعا وزیارت درمعرفت زایی وپرورش بصیرت جامعه، نقش بسیار زیادی دارد. از دیگرسو، مهدویت از معدود آموزه هایی است که مورد عنایت همه اهل بیت (علیهم السلام) مطرح بودهو انس والفت واهتمام به ادعیه وزیارات در اندیشه اسلامی، موجب تعجیل ظهورحضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) شناخته شده است. میراث حدیثی عظیم شیعه، انبوهی از دانش ومعارف مهدویت را دربر گرفته است ومی تواند مکمل معارف آیات وروایات باشد واز جمله ویژگی های شخصی حضرت مهدی (علیه السلام) را تبیین کند. آن چه در این میان جلب توجه می کند، صدور ادعیه وزیارات متعدد مهدوی از سوی ائمه (علیهم السلام) است؛ به همین لحاظ درمی یابیم ادعیه وزیارات با ادبیات متناسب وهماهنگ با سایر معارف اسلامی مانند آیات وروایات به آموزه مهدویت می پردازند. بررسی ساختار ومرور ادعیه وزیارات نشان می دهد ساختار ادبی دعا وزیارت قابلیت ویژه ای در برقراری رابطه انسان با خدا دارد؛ به همین لحاظ درروایتی از امام صادق (علیه السلام) در اشاره به این مطلب آمده است:
علیکم بالدعاء فانکم لا تقربون بمثله؛ (کلینی، ۱۳۶۵: ج ۲، ص ۴۶۷) عنایت امامسجاد (علیه السلام) به این ساختار وصدور ادعیه وزیارات متعدد در دوران تقیه نیز گواه این مدعا است. از دیگر سو، این ساختار در طول دوران اختناق وفتنه، زبان انتقال معارف اسلامی واصول اعتقادی شیعه قرار گرفته وموجب معرفت زایی جامعه در حیطه آموزه های اسلامی ومسأله مهدویت شده است. این دعاها ضمن برقراری ارتباط با خدا، فرستاده ای الهی وانسانی کامل در جایگاه واسطه فیض ومنجی موعود را مورد توجه قرار می دهد ونیاز به او از سوی جامعه احساسمی گردد وموجب درخواست حضور وظهور او از خداوند متعال می شود. همچنین بستر پذیرش ولایت وتوجه به امامت به صورت شخصی ومصداقی حقیقی از آن را فراهم می آورد وخاستگاه این آرمان قرار می گیرد؛ چرا که دعا وزیارت، به شور واحساس وعواطف مخاطب در این حوزه توجه می کند وحلقه وصل جامعه وامام خویش قرار می گیرد.
گفتنی است پیوند جامعه با امامش آن گاه نمود می یابد که در دوران منعحدیث وتقیه بصیرتش را در دانش تکمیلی دعا وزیارت وادبیات دقیق وظریف آن پویا کند؛ چرا که این ساختار با لسانی ملموس برای مردم از زبان معصوم (علیه السلام) صادر می شود وبه معرفی مصداق بارز امامت می پردازد وبا توصیف امام دوازدهم (علیه السلام) به بزرگداشت ونکوداشت این آموزه می پردازد.
تأمل یکوتاه در ساختار دعا وزیارت، نشان می دهد زبان انتقال معراف در آن هادر قالبی ویژه به بیان جزئیات بیشتری از مسأله مهدویت می پردازند. از آنجا که ویژگی های شخصی حضرت مهدی (علیه السلام) در این معارف، فراوان است، کنیه ها ولقب ها وصفاتی که هر یک به نوعی بیانگر شخصیت امام دوازدهم (علیه السلام) هستند به صورت گذرا مرور وتحلیل خواهند شد؛ زیرا به رغم وجوه مشترکی که بین آن ها وجود دارند، در پاره ای از موارد، تفاوت هایی بین آن ها دیده می شود.
بررسی مفهوم کنایه، لقب، صفت، شأن
جستار در کتب لغت ومنابعی که به تفاوت واژه ها در لسان عرب می پردازد، چنین می نماید که کنایه، گاه برای تحقیر ودر اغلب موارد برای تعریف یا برایت عظیم است. به نظر می آید با توجه به فضای مهدی ستیزی زمان امام دوازدهم (علیه السلام) کنایه، گزینه مناسبی برای معرفی مسأله امامت ومهدویت باشد؛ به خصوص که می تواند در قالبی متعارف ومرسوم عظمت آن حضرت را نیز برای اهلش بیان کند.
لقب نیز بر مسمّای مشهور وفراگیر اطلاق می شود. گویی القاب حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) از تحقق کامل اهداف خلقت وکارکرد امامت به دستور امام دوازدهم (علیه السلام) خبر می دهند؛ چرا که با اقدامات آن حضرت، همه ارزش ها در جامعه، نهادینه وفراگیر خواهند شد.
صفت نیز در مقام تمجید ونکوداشت وبزرگداشت استفاده می شود. در حقیقت صفات، بیانگر حالات نیکوی امام هستند؛ بنابراین صفات نمی توانند همانند القاب به اقدامات فراگیر حضرت بپردازند. از کنایه نمی توان انتظار داشتبه مثابه صفات، تصویر روشنی از امام ترسیم نمایند؛ هر چند در تمام آن ها به بزرگی از آن امام همام، یاد می شود. (ابو هلال، ۱۴۱۲: ص ۵۲ و۳۴۵ و۴۵۸)
شان ومقام
امام، جایگاه ویژه ای در نظام آفرینش دارد؛ به گونای که هیچ کس نمی تواند در این مرتبه ومقام، جایگزین امام شود. در حدیثی از امام هشتم (علیه السلام) در اشاره به این مطلب آمده است:
إن الامامة أجل قدرا وأعظم شأنا وأعلی مانا وأمنع جانبا وأبعد غورا من أن یبلغه االناس بعقولهم؛
جلالت امامت وعظمت شأن او وعلو مرتبه وسعه وجودی آن فراتر از آناست که عقول مردم قادر به درک آن باشند (کلینی، ۱۳۶۳: ج ۱، ص ۱۹۹).
مراد از مقام امام، جایگاه معنوی رفیع امام (علیه السلام) نزد خداوند متعال است ورابطه امام معصوم (علیه السلام) با خدا وقرآن کریم وانبیای الهی را مطرح می کند؛ به گونه ای که هیچ گزینه دیگری یغر از امام را بر نمی تابد. برای اشاره به این مطلب، در زیارت جامعه کبیره آمده است:
ولکم المودة الواجبة... والشأن الکبیر والجاه العظیم؛ (صدوق، بی تا: ج ۲، ص ۶۱۶)
تحقیقات نشان می دهد تفاوت صفات با شأن ومقام امام در این است که شأن، به بیان علو مرتبه امام در مقایسه او با همتایی چون پیامبر می پردازد وبرجایگاهی ممتاز وویژه برای امام تاکید می کند؛ مانند امامت حضرت ابراهیم (علیه السلام) که خداوند متعال این مقام را برای او اختصاص داد؛ ولی صفت به مرتبه ای می پردازد که افراد دیگر می توانند در آن، همتای امام قرار گیرند؛ مانند منصور بودن از سوی خداوند متعال که در آن، امام وپیامبر با یک دیگر برابرند ونصرت الهی شامل هر دو می باشد. به همین لحاظ در این نوشتار تلاش خواهد شد ویژگی های شخصی حضرت مهدی (علیه السلام) به صورت جزئی مورد پژوهش قرار گیرد. بنابراین ابتدا به بررسی نام امام عصر (علیه السلام) در دعا وزیارت پرداخته می شود.
۱ - ۱. نام حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)
نام امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در ادعیه، همان نام پیامبر اعظم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) است. در ادعیه وزیارت وارد شده است:
اللهم فأظهر لی ولیک وابن بنت نبیک المسمی باسم نبیک؛ (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص ۶۶۵)
در بعضی از ادعیه نیز این مضمون وارد شده است:
فأظهر اللهم ولیک وابن ولیک وبان بنت نبیک المسمی باسم رسولک (صلّی الله علیه وآله وسلّم)؛ (مجلسی، ۱۴۰۳: ج ۸۳، ص ۲۸۵) بنابراین آن حضرت هم نام پیامبر (صلّی الله علیه وآله وسلّم) است. برای اشاره به این مطلب، در دعای شب بیست سوم ماه مبارک رمضان آمده است:
اللهم کن لولیک القائم بامرک الحجة، محمد بن الحسن المهدی؛ (ابن طاوس، ۱۴۱۴: ج ۱ ص ۱۹۱)
بنابراین دعا، نام وجود مبارک حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) «محمد» است.
۱ - ۲. نسب حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)
حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) به عنوان آخرین امام در بیت امام حسن عسکری (علیه السلام) متولد شد. طبق آنچه در روایات وارد شده ودر تاریخ مورد تأیید قرار گرفته، حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) از نسل پیامبر (صلّی الله علیه وآله وسلّم) است؛ همان گونه که در ادعیه وزیارات مهمی همانند زیارت آل یس ودعای ندبه آمده است: «سلام علی آل یس» (طبرسی، ۱۳۸۶: ج ۲، ص ۳۱۶) به نظر همه کارشناسان وصاحب نظران تفسیر، مراد از «یس» پیامبر خاتم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) است. همان گونه که از این زیارات استفاده می شود، نسب امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) به پیامبر (صلّی الله علیه وآله وسلّم) می رسد.
در دعای بعد از ظهر روز جمعه، نیز از امام باقر (علیه السلام) در خصوص نسبت حضرت آمده است:
اللهم اشتر منی نفسی الموقوفة علیک المحبوبة لأمرک بالجنة مع معصوم منعترة نبیک (صلّی الله علیه وآله وسلّم)؛ (طوسی، ۱۴۱۱: ص ۳۷۵)
طبق این دعا نیز امام عصر (علیه السلام) از عترت پیامبر اعظم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) است. عترت از ماده «عتر» به معنای حلقه اتصال جدایی ناپذیر است. این فراز، گویای این واقعیت است که تصور مهدویت بدون توجه به خاندان وحی وبیت امامت، معنا نخواهد داشت، چرا که مهدویت بدون ایشان، به نوعی گرایش به انحراف ومدعیان دروغین است.
در دعای ندبه درباره نسبت امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) آمده است:
این ابن النبی المصطفی وابن علی المرتضی وابن خدیجة الغراء وابن فاطمة الکبری؛
در ادامه به صورت شفاف می فرماید:
وصل علی محمد جده ورسولک السید الأکبر وعلی أبیه السید الأصغر وجدته الصدیقة الکبری فاطمة بنت محمد؛ (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص ۵۷۹)
بنابراین همان گونه که در ادعیه وزیارات آمده است، حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) از نسل پیامبر خاتم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) است. آن حضرت فرزند امیر المؤمنین وفاطمه زهرا (علیهما السلام) واز نسل سید الشهداء (علیه السلام) است؛ همان گونه که در دعای شب سوم شعبان در اشاره به این حقیقت آمده است:
اللهم انی اسئلک بحق المولود فی هذه الیوم الموعود بشهادته قبل استهلاله وولادته، بکته السماء ومن فیها والأرض ومن علیها ولمّا یطأ لابتیها، قتیل العبرة وسید الأسرة الممدود بالنصرة یوم الکرة، المعوض من قتله أن الائمة من نسله والشفاء فی تربته؛ (طوسی، ۱۴۱۱: ص ۸۲۶).
بررسی ادعیه وزیارات نشان می دهد امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) فرزند امام عسکری (علیه السلام) است، همان گونه که در ادعیه وزیارات به منظور اشاره به این مطلب آمده است: سلام الله وبرکاته وتحیاته علی مولای صاحب الزمان... وخلف الحسن الامام والموتمن والقائم المعتمد؛ (ابن طاوس، ۱۴۱۶: ص ۴۱۹)
بنابراین در خصوص نسب حضرت در ادعیه وزیارات می توان چنین نتیجه گرفت که امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) فرزند امام حسن عسکری (علیه السلام) واین سلسله به سید الشهداء، امیر المؤمنین وفاطمه زهرا (علیهم السلام) منتهی می شود. بنابراین حضرت مهدی (علیه السلام) از سادات بنی هاشم وحسینی وفرزند امام حسن عسکری (علیه السلام) می باشد. بررسی آموزه مهدویت نشان می دهد تواتر لفظی ومعنوی روایات مهدویت به ویژه آنچه از پیامبر گرامی اسلام (صلّی الله علیه وآله وسلّم) وصحابه او صادر شده است، بر اصالت این آموزه در اسلام دلالت می کند وجای هیچ گونه شک وتردیدی در این باره باقی نمی گذارد. صدور این روایات در صدر اسلام وولادت امام دوازدهم (علیه السلام) در قرن سوم، طرح مهدویت نوعی را از سوی دشمنان اسلام نا ممکن می کند وچنانچه نظریه مهدویت نوعی مورد قبول جامعه واقع شود، دشمن می تواند در سایه این تفکر، خود را یکی از مصداق های این آموزه معرفی کند وبه اهداف خویش دست یابد. ذکر نام ونسب امام دوازدهم (علیه السلام) در دعا وزیارت معرفت جامعه را درباره آنحضرت گسترش داده، با پرداختن به هویت حضرت مهدی (علیه السلام) مصداق واقعی آن را مشخص می نماید.
۲. کنیه های امام دوازدهم (علیه السلام)
سیاست شوم عباسیان مبنی بر قطع رابطه امام (علیه السلام) با مردم، موجب شد بخشی از زندگی امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) به دوران اختفا وپنهان زیستی اختصاص یابد؛ به همین لحاظ، بیت امامت ناگزیر به اتخاذ روشی غیرمستقیم برای معرفی چهره موعود برآمد که از مزایای آن، عدم جلب توجه دستگاه خلافت عباسی به تبیین ویژگی های شخصی امام دوادزهم (علیه السلام) می باشد. ساختار کنیه نزد عرب شامل کلماتی می شود که در ابتدای آن ها واژه «اب، ام، ابن، بنت» قرار می گیرد (زبیدی، ۱۴۱۴: ج ۲۰، ص ۱۳۴)
بنابراین معیار، کنیه های امام دوازدهم (علیه السلام) در ادعیه وزیارات، در این قالب شناخته شده اند. مرور ساختار ادبیات عرب نشان می دهد کنیه راهکار مناسبی برای شناسایی معارف این آموزه به شمار می آید ومی تواند تبیینی مناسب از این مسأله را بر عهده گیرد. بررسی کنایه نشان می دهد استفاده از این واژه برای تعریف وتبیین مکنّی است وهمان هدفی را نشاه می رود که اسم آن را نسبت به مسمّی اثبات می کند، با این تفاوت که کنایه برای تعظیم وگاه نیز برای تحقیر بهکار می رود.
تحقیقات نشان می دهد کنایه همیشه مأثور نیست ودر پاره ای از موارد غیرمأثور است، برای نمونه می توان به کنیه «ابا صالح» برای امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) اشاره کرد که درمنابع روایی وارد نشده است واین امر، موجب اختلال در بیان سیمای مکنّی نمی شود؛ هر چند کنیه وارده در احادیث وادعیه وزیارات، در تبیین ویژگی های شخصی مکنّی بسیار تأثیر دارند؛ چرا که از زاویه ای دقیقو عمیق به آموزه های مورد نظر پرداخته اند. به منظور اشاره به آن ها در سمأله مهدویت در ادعیه وزیارات، فرازهایی آمده است که به آن هااشاره خواهد شد.
کاوش فضای سیاسی حاکم بر آموزه امامت ومهدویت نشان می دهد دشمنان هرگز قادر به مبارزه صریح وآشکار با این مسأله نشدند وجامعه اسلامی نیزچنین ستیزشی را تحت هیچ شرایطی تحمل نمی کرد، از این رو دشمنان در پی تخریب این مسأله برآمدند ودر پی تخریب وستیزش با امامت ومهدویت، فتنه ها برافروختند تا بتوانند در سایه آن، از عظمت وابهمت مهدویت بکاهند. به منظور اشاره به این مطلب در حدیثی نبوی آمده است: بابی ابن خیره الإماء ابن النوبیّه الطیبه الفم المنتجبه الرحم. ویلهم لعن الله الاعیبس وذریّته صاحب الفتنه؛ (کلینی، ۱۳۶۳: ج ۱، ص۳۲۳)
ساختار کنایی موجود در دعا وزیارت می تواند به خوبی با سیاه نمایی مهدی ستیزان از این آموزه مبارزه کند؛ چرا که ادبیات آن از سوی عرب، گاه برای تحقیر به کار برده می شود؛ ولی کنایه همواره در مقام تعظیم شخص مورد استفاده قرارگرفته است ومی تواند در مسأله مهدویت بر شکوه هر چه بیشتر آموزه مهدویت واهمیت آن در اندیشه اسلامی به عنوان اندیشه راهبردی تأکید کند. ساختار آن ها موجب می شود به عنوان یک مساله اساسی وبنیادین از سوی جامعه مورد استقبال قرار گیرد.
بررسی کنیه های امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) چنین می نماید استفاده از کنایه در ادعیه وزیارات به هدف یادآوری ابهت وشکوه هر چه بیشتر مهدویت وجایگاه رفیع آن حضرت (علیه السلام) در اندیشه اسلامی است. درباره راز تعدد آن ها نیز می توان به این مطلب اشاره کرد که مجد وعظمت حضرت به اندازه ای است که بیان ویژگی های شخصی آن حضرت، به استفاده از کنیه های متعددی نیاز دارد، تا امکان ترسیم ویژگی های شخصی امام عصر (علیه السلام) در سایه آن ها پدید آید. به همین لحاظ در این قسمت از پژوهش به ویژگی های شخصی حضرت در آن ها به ترتیب ذیل به صورت کلی اشاره می شود.
الف. نسبت امام زمان (علیه السلام): به منظور اشاره به آن در ادعیه آمده است:
این ابن النبی المصطفی وابن علی المرتضی وابن خدیجة الغراء وابن فاطمة الکبری (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص ۵۸۰)
حضرت مهدی (علیه السلام) از خاندان پیامبری است که برگزیده خداوند متعال وذریه علی مرتضی است. او فرزند خدیجه کبرا وفاطمه زهرا است. او فرزند بهترین بندگان مقرب خدا ونیکان روزگار است.
ب) تبارشناسی امام زمان (علیه السلام): حضرت مهدی (علیه السلام) فرزند افرادی بخشنده وفداکار وکریم ووفادار است. اجداد طاهرین آن حضرت، همگی پاک ومطهر ومعصومند؛ بنابراین هرگز شخصی قادر نخواهد بود با تظاهر به تشریفات بیتامامت، جایگزین آن امام همام شود. برای بیان این منظور در ادعیه آمده است:
بابی أنت وأمی ونفسی لک الوقاء والحمی یابن السادة المقربین یابن النجباء الأکرمین یابن الهداة المهدیین یابن الخیرة المهذبین یابن الغطارفة الأنجبین یابن الأطایب المطهرین یابن الخضارمة المنتجبین یابن القماقمة الأکرمین» (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص ۵۸۰).
ج. سیمای پدیدارشناسی مهدی (علیه السلام): رسالت کنیه، ترسیم تصویری شفاف وگویا از صاحب خود است. کنیه های امام زمان در مقام بیان ویژگی های شخصی حضرت وارد شداند ودر آن ها به حقایقی پرداخته می شود که ماهیت وشخصیت آن امام را می شناساند؛ به همین روی طبق محتوای آن ها امام عصر (علیه السلام) چون ماه تابان وچراغ فروزان وستاره ای درخشان، راه مستقیم را به جویندگان حقیقت نشان می دهد وهمانند نشانه ای گویا، راهنامی جامعه به شمار می آید. به ویژه که حضرت مهدی (علیه السلام) از تبار صاحبان دانش وسنت های پسندیده است. بهمنظور اشاره به این مطلب، در ادعیه مهدوی آمده است:
یابن البدور المنیرة، یابن السرج المضیئة، یابن الشهب الثاقبة، یابن الانجم الزاهرة، یابن السبل الواضحة، یابن الاعلام اللائحة، یابن العلوم الکاملة، یابن السنن المشهورة، یابن المعالم الماثورة، یابن المعجزات الموجودة، یابن الدلایل المشهورة، یابن الصراط المستقیم، یابن النبأ العظیم، یابن من هو فی أم الکتاب لدی الله علی حکیم، یابن الآیات البینات، یابن الدلائل الظاهرات، یابن البراهین الباهرات، یابن الحجج البالغات؛ (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص ۵۸۰)
د. انسان کام: مهدویت، استمرار نبوت وختم ولایت است. او دارای تمام فضائل اخلاقی وکمالات انسانی است. او عصاره نبوت وثمره ولایت ومستجمع همه کمالات است؛ به گونه ای که حضور او در نظام آفرینش تداعی بخش حضور دوباره پیامبر خاتم (صلّی الله علیه وآله وسلّم)، علی مرتضی، فاطمه زهرا وائمه هدی (علیهم السلام) وهمه خوبان است؛ اوانسان کامل است ومی تواند الگوی مجسم کمالات آرمانی جامعه قرار گیرد.
۳. لقب هایامام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف)
لقب های گوناگونی برای امام عصر (علیه السلام) در ادعیه وزیارات وارد شده است. علاوه بر تکریم وتمجید از امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) با زبان کنایی، القاب نیز بیانگر شخصیت جهانی وابعاد فراگیر حضرت مهدی (علیه السلام) بوده، به معرفی آن حضرت می پردازند (ابو هلال، ۱۴۱۲: ص ۵۲ و۳۴۵ و۴۵۸). در این بخش به القاب حضرت اشاره خواهد شد.
۳ - ۱. حجت
این لقب را می توان در دعایی که در دوران غیبت توصیه شده است، یافت کهمتن آن چنین است:
اللهم عرفنی حجتک فانک ان لم تعرفنی حجتک ضلت عن دینی؛ (کلینی، ۱۳۶۳: ج ۱، ص ۳۳۷)
امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) حجت خداوند متعال در سرتاسر مجموعه هستی است.
۳ - ۲. ولی
این لقب به ضمیمه القاب دیگر نیز در دعایی که به مناسبت غیبت توصیه شده، آمده است. در ادعیه آمده است: وامرک ینتظر وانت العالم غیر معلم بالوقت الذی فیه صلاح امر ولیک؛
در ادامه نیز آمده است:
فانه الهادی والمهتدی والقائم المهدی الطاهر التقی النقی الزکی والرضی المرضی الصابر المجتهد الشکور؛ (صدوق، ۱۳۶۳: ص ۵۱۲)
۳ - ۳. خلف صالح
لقب خلف صالح به جهت اصلاح جامعه جهانی در عصر ظهور نوید می دهد. در ادعیه چنین آمده است:
وصل علی الخلف الصالح الهادی المهدی؛ (طوسی، ۱۴۱۱: ص ۲۷۹)
۳ - ۴. موعود
لقب موعود، تحقق وعده آمدن او را بشات می دهد. در دعای شب نیمه شعبان وارد شده است:
اللّهم بحق لیلتنا ومولودها وحجتک وموعودها؛ (همان: ص ۸۴۲)
۳ - ۵. غایب مستور
این لقب در ادامه فرازهای دعای قبلی موجود است وبه غیبت حضرت از همه مردم چنین اشاره می کند:
... نورک المتألق وضیاؤک المشرق والعلم النور فی طخیاء الدیجور، الغائب المستور، جل مولده وکرم محتده(همان)
البته در بعضی ادعیه، فقط به لقب «غایب» اشاره شده است (مجلسی، ۱۴۰۳: ج ۹۹، ص ۱۰۲).
۳ - ۶. قائم
درباره این لقب که از القاب مشهور امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است، ادعیه وزیارات زیادی وجود دارند که نهضت فراگیر مهدوی را یادآوری می کنند. برای اشاره بهاین لقب در ادعیه مهدوی آمده است:
اللهم وصلّ علی ولی امرک القائم المومل والعدل المنتظر؛ (طوسی، ۱۴۱۱: ص ۵۸۰)
اللهم بلغ مولانا الامام الهادی المهدی القائم بامر الله (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص ۶۶۴).
۳ - ۷. منتظر
انتظار حضرت مهدی، پیشینه ای طولانی دارد واز دیر زمان، انبیا واولیا (علیهم السلام) به امید آمدنش روزگارس سپری کرده اند. ادعیه وزیارات در بیان این حقیقت به لقب منتظر چنین اشاره می کنند:
اللهم وصلّ علی ولی أمرک القائم المومل والعدل المنتظر؛ (طوسی، ۱۴۱۱: ص ۵۸۰)
... واتقرب الیک بالامام المنتظر المهدی؛ (مجلسی، ۱۴۰۳: ج ۹۲، ص ۳۳۸)
۳ - ۸. مهدی
این لقب مشهور در ادعیه وزیارات بسیاری وراد شده است وهدایت گسترده جهانی حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) را خاطرنشان می سازد. این لقب در ضمن ادعیه ای کهبه مناسبت القاب دیگر به آن ها اشاره شد، مورد توجه قرار گرفت، به همین جهت فقط به ذکر نشانی آن ها اکتفا می شود (صدوق، ۱۳۶۳: ص ۵۱۲).
مرور مسأله مهدویت نشان می دهد کارکردگرایی این آموزه، به جامعه اسلامی اختصاص ندارد ورسالت امام دوازدهم امری فراملیتی است. به منظور اشاره به این مطلب در زیارت امام دوازدهم (علیه السلام) آمده است:
السلام علی مهدیّ الامم وجامع الکلم؛ (شهید اول، ۱۴۱۰: ص ۲۰۸)
تحلیل وبررسی القاب امام دوازدهم حکایت از جهانی بودن این آموزه دارد، به همین روی ادعیه وزیارات در مقام بیین چهره ای کارکردگرا در عرصه جهانی از موعود برآمده، بر وابستگی نجات ورهایش جامعه از مشکلات به حرکت در سایه موعود تأکید می کنند وعامل اصلی نجات بخشی موعود باوران را شخص حقیقی موعود برمی شمارند. بنابراین رسالت القاب تاکید بر کارکردگرایی فراگیر موعود در اندیشه اسلامی است. به نظر می آید این اندیشه در مقابل اندیشه منجی گرایان ومدعیان دروغین مقاومت کرده وبیانگر سیر تحول جوامع در آینده جهان به سوی موعود یاوری می باشند.
۴. شمایل حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)
شمایل حضرت مهدی در ادعیه وزیارات، نمود چندانی ندارد؛ چرا که درادعیه وزیارات، چهره آرایی از امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) صورت نمی گیرد؛ ولی با نگاهی گذار می توان شمایل حضرتش را در ادعیه وزیارات در فراز زیر ارزیابی کرد وبه دورنمایی از آن دست یافت. در دعای عهد آمده است:
اللهم أرنی الطلعة الرشیدة والغرة الحمیدة؛ (مجلسی، ۱۴۰۳: ج ۸۳، ص ۲۸۵)
امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) چهره ای زیبا ودرخشان دارد. نگاه به آن حضرت، چشم رامی نوازد وموجب ازدیاد شور ونشاط در بینندگان آن سیمای نورانی خواهد شد. این فراز می تواند اشاره به عصر طلایی ظهور با حضور نگین آفرینش در جامعه باشد که بر زیبایی جهان با رونمایی از چهره آفتاب می افزاید؛ هر چند قبول معنای اول نیز دور از واقعیت نیست.
۵. صفات امام مهدی (علیه السلام)
حضور انسان کامل در هر عصر وبرای هر نسل، سنتی الهی وقانونی حاکم برنظام آفرینش به شمار می آید؛ چرا که لو بقیت الأرض بغیر امام لساخت (کلینی، ۱۳۶۳: ج ۱، ص ۱۷۹)
حضور انبیای الهی در طول تاریخ به لحظا این سنت الهی است؛ به همین روی پس از ختم نبوت وپایان رسالت، امامت، استمرار رسالت شناخته شده است.
مرور صفات امام در ادعیه وزیارات نشان می دهد تفاوت صفت با کنیه، درنگرش جزئی آن به موصوف با رویکرد تمجید وستایش است؛ به گونه ای که برایمخاطب، امکان ترسیم تصویری مناسب از موصوف فراهم می شود. صفات امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در ادعیه وزیارات مهدوی در مقام توضیح وتبیین انسان کامل بیانگر نکاتی چون شباهت های آن حضرت به انبیای گذشته است. این، در حالی است که کنیه به ترسیم تصویری برابر مسمی با رویکرد تعظیم به صورت کلی می پردازد وبه بیان ابعاد شخصیت مسمّا نمی پردازد.
تفاوت صفت با لقب در این است که صفت، دامنه مشخص ومحدودی را برای موصوف تعیین می کند؛ برای نمونه وقتی در دعا، امام عصر (علیه السلام) کشتی نجات توصیف می شود، نجات برای افرادی اتفاق خواهد افتاد که به امام زمان (علیه السلام) گرایش یابند؛ ولی لقب به بیان ابعاد فراگیر همانند قیام می پردازد. بررسی ساختار صفت نشان می دهد توسعه بیان آن خصوصیت وشأن را نیز دربر می گیرد، هر چند می توان از تحلیل آن نتیجه گرفت که تفاوت صفت با شأن در این است که صفتبه بیان ابعاد مشترک موصوف با همتای مشترک آن می پردازد وموضوع آن، بررسی وجوه مشترک بین امام (علیه السلام) وشخصیتی برابر او نظیر پیامبر (صلّی الله علیه وآله وسلّم) است. در برابر، شأن به جایگاه اختصاصی امام (علیه السلام) وعلو مرتبه او می پردازد؛ به گونه ای که هیچ گزینه دیگری غیر از امام را برنمی تابد. در تفاوت صفت با خصوصیت نیز می توان گفت خصائص به بیان وصف اختصاصی وویژه به موصوف می پردازند ودر صورت عدم لحاظ این مطلب، خود وصفی از موصوف به شمارمی آیند (أبو هلال، ۱۴۱۲: ص ۵۲ و۳۴۵ و۴۵۸). از این رو در این قسمت از نوشتار به صورت مستقل به صفات اشاره می شود.
۵ - ۱. مؤید ومنصور
نصرت ویاری امام دوازدهم (علیه السلام) وعده خداوند متعال است. از منظر ادعیه وزیارات حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) امامی موید ومنصور از جانب خداوند متعال وشناختهشده است. در زیارت عاشورا آمده است:
فأسأل الله الذی اکرم مقامک وأکرمنی بک أن یرزقنی طلب ثارک مع إماممنصور من اهل بیت محمد (صلّی الله علیه وآله وسلّم) (طوسی، ۱۴۱۱: ص ۷۷۴)
طبق آنچه در ادعیه وزیارات آمده است واهل بیت (علیهم السلام) تعلیم مهدی باوران فرموده اند، نصرت وپیروزی خداوند متعال از آن مهدی آل محمد (علیه السلام) است واهل ایمان با توجهبه تحقق این وعده الهی برای امام دوازدهم (علیه السلام) آن را از خداوند متعال طلب می کنند. در فرازهای بسیاری از ادعیه وزیارات به این صفت اشاره شده است؛ از جمله در دعا برای سلامتی حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) آمده است: فاحفظه من بین یدیه ومن خلفه وعن یمینه وعن شماله ومن فوقه ومن تحته؛ (کلینی، ۱۳۶۳: ج ۲، ص ۵۴۸)
در زیارت حضرت نیز آمده است:
السلام علیک یا محفوظا بالله». (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص ۵۶۹)
در فرازی دیگر آمده است:
اللهم انی انشدک بایوائک علی نفسک لاولیائک لتظفرنهم بعدوک وعدوهم أن تصلی علی محمد؛ (کلینی، ۱۳۶۳: ج ۳، ص ۳۲۵)
همچنین در دعا برای حضرت در شب بیست وسوم ماه مبارک رمضان چنین وارد شده است:
اللهم کن لولیک [محمد بن الحسن] فی هذه الساعة وفی کل ساعة ولیا وحافظا وناصرا ودلیلا وقائدا وعونا (کلینی، ۱۳۶۳: ج ۴، ص ۱۶۲). در دعا برایتعجیل فرج نیز آمده است:
اللّهم عجّل فرجه وأیده بالنصر وانصر ناصریه واخذل خاذلیه؛ (صدوق، ۱۳۶۳: ص ۵۱۳)
برابر ادعیه وزیارات وارده، حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) از جانب خداوند متعال در سطحی گسترده وفراگیر یاری می شود وبر همه مشکلات فائق می آید وبردشمنان پیروز می شود وحکومت یکپارچه الهی در زمان حضرتش به سیاست ومدیریت می پردازد وتحقق وعده های الهی را پرورش می دهد.
۵ - ۲. سفینة النجاة
تبیین شخصیت امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در آن فضای سیاسی مهدی ستیز، امری بسسخت ودشوار بود وپیامدهای ناگواری به دنبال داشت؛ اما امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) زمانی متولد که باورهای مذهبی به سبب حضور انبیا واولیاء (علیهم السلام) در طولتاریخ بر اساس زندگی ایشان شکل گرفته واستحکام یافته بود ومردم، از شخصیت آن ها شناخت اجمالی داشتند؛ بنابراین با توجه به استمرار آموزه مهدویت در ادامه حرکت انبیا واولیاء، زمینه توصیف موعود فراهم آمد وتشبیه حرکات وسکنات وابعاد وشئون حضرتش به انبیا (علیهم السلام) میسر شد. اهل بیت (علیهم السلام) از این بستر برای گسترش معرفت درباره مهدویت بهره گرفتند وبه نجات بخشیجامعه در سایه این مسأله پرداختند. برای انجام این منظور، در ادعیه مهدوی آمده است:
اللهم صل علی حجتک فی ارضک... المرتقب الخائف والولی الناصح، سفینةالنجاة وعلم الهدی ونور الأبصار وخیر من تقمّص وارتدی ومجلی العمی الذی یملأ الأرض قسطا وعدلا؛ (طبرسی، ۱۳۸۶: ج ۲، ص ۳۱۸)
حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) همانند حضرت موسی (علیه السلام) که منجی قوم بنی اسرائیل شد، موجب نجات جامعه از تفرعن وظلم وجور خواهد بود وهمان گونه که نوح پیامبر (علیه السلام) کشتی نجات ساخت وهر کس به او گرایش پیدا کرد از هلاکت نجات یافت، حضرت مهدی (علیه السلام) کشتی نجات امت پیامبر وحتی پیروان ادیان است وهرگونه ستیز با آن، موجب هلاکت خواهد بود. در زیارت حضرت آمده است:
السلام علیک یا سفینة النجاة؛ (ابن طاوس، ۱۳۷۱: ص ۴۲)
آینده روشن وروزگار رهایی از آن مهدی آل محمد (علیه السلام) است وآن حضرت بهترین گزینه ای است که جامعه می تواند با هماهنگی با او از بحران گذر کند واز همه مشکلات رهایی یابد.
۵ - ۳. وارث انبیا
مسأله مهدویت در ادامه نبوت وامامت است. حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در ولایت برجامعه وهدایت مردم، وارث انبیا واوصیا گذشته است وراه ایشان را ادامه خواهند داد. در ادعیه وزیارات مهدوی آمده است:
وأنت یا حجة الله وبقیته کمال نعمته ووارث انبیائه وخلفائه مما بلغنا مندهرنا؛ (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص ۵۶۸)
در فرازی دیگر آمده است:
السلام علی مفرج الکربات... والمنتهی الیه موارث الانبیاء ولدیه موجود آثار الاوصیاء؛ (ابن طاوس، ۱۴۱۶: ص ۴۱۹)
طبق آنچه در ادعیه وزیارات آمده است، علاوه بر میراث معنوی پیغمبران گذشته، میراث علمی ایشان نیز در اختیار مهدی آل محمد (علیه السلام) قرار می گیرد. دراین خصوص در ادعیه وزیارات مهدوی آمده است: «السلام علیک یا وارث علومالنبیّین» (کفعمی، ۱۴۰۳: ص ۴۹۵) امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) همراه ذخائر همه انبیای الهی - به خصوص گنجینه علوم ایشان - ظاهر می شوند وتمام ویژگی های انبیا واوصیا وابزار وادوات رسالت وامامت به ایشان به ارث می رسد.
۵ - ۴. علیم وحکیم
عقل وخرد در عصر ظهور به اوج رشد وکمال می رسد. حضرت مهدی (علیه السلام) آگاه ترین مردم است ودارای شخصیتی علیم وحکیم است. در ادعیه وزیارات مهدوی آمده است:
انت الحکیم لاذی لا تجهله الحمیة، مجاهدتک فی الله ذات مشیة الله ومقارعتک فی الله ذات انتقام الله وصبرک فی الله ذو اناة الله وشکرک ذو مزید الله ورحمته؛ (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص ۵۶۹)
سیاست شوم بنی عباس مبنی بر قطع رابطه امام با مردم، موجب توقف عده ایدر امامت ومهدویت شد؛ به گونه ای که به بازگشت ایشان به دوران جاهلیت انجامید وممکن است مخالفت آن ها با امامت ومهدویت تا عظر ظهور نیز ادامه یابد؛ اما حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) نه تنها اجازه بازسازی وبازیابی دوران جاهلیت وتعصب وعصبیت نمی دهند ودر عمل انجام شده قرار نمی گیرد؛ بلکه در اقدامی حکیمانه به مبارزه با ایشان برمی خیزد وهمه تلاش خود را به کار می گیرد، تاخواست خداوند متعال مورد پذیرش واقع شود. امام دوازدهم (علیه السلام) با صبر واستقامت، به تلاش برای بازگشت ایشان به سوی خدا اقدام می کند وبه سپاس از خداوند متعال برای بازگشت ایشان به سوی خدا اقدام می کند وبه سپاس از خداوند متعال برای ترویج خداباوری وبهره مندی از رحمت گسترده الهی، می پردازد وهرگز اقدامی، دور از شأن امامت نخواهد داشت؛ چرا که حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) خزانه دار همه علوم است؛ همان گونه که در ادعیه وزیارات آمده است:
وانک خازن کل علم وفاتق کل رتق؛ (همان: ۵۸۷)
امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) موضوعات پیچیده علمی را بررسی ورموز آن ها را بازگشایی می کند. تمام علوم اولین وآخرین در اختیار آن حضرت است. با ظهور آن حضرت ابواب تمام علوم هستی، گشایش می یابد؛ همان گونه که در زیارات آمده است:
سلام الله وبرکاته وتحیاته وصلواته علی مولای صاحب الزمان... وعیبة علمه؛ (ابن طاوس، ۱۴۱۶: ص ۴۱۹)
در فرازی دیگر از ادعیه وارد شده است:
السلام علیک یا معدن العلوم النبویة؛ (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص ۵۸۶)
بنباراین گنجینه تمام علوم ومعارف نظام آفرینش در اختیار امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است؛ از این رو در عصر ظهور، تکامل عقول وپرورش وگسترش علوم، رخ خواهد داد وانقلاب علمی امام عصر (علیه السلام) باعث رشد وتکامل جامعه می شود. امام (علیه السلام) راهنما والگو قرار می گیرد؛ همان گونه که خداوند متعال، او را راهنما قرار دادهاست؛ به همین روی مهدویت، کانون توجه به خدای یکتا قرار خواهد گرفت. در زیارات آن حضرت آمده است:
السلام علیک أیها العلم المنصبو والعلم المصبوب؛ (همان: ۵۶۸)
دقت در این فراز نشان می دهد در عصر ظهور، مهدویت، تنها گزینه انتخابخواهد بود وگزینه دیگری جز مهدویت پاسخ گوی نیاز جامعه نخواهد بود؛ چرا که در فلسفه تاریخ وآینده جهان این آموزه نصب العین قرار خواهد گرفت وجامعه برای تحقق آرمان ها ناگزیر به عبور از گذرگاه علم ومعرفت است واین گنجینه بی کران در سایه گرایش به علم وحکمت امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) میسّر خواهد بود.
۵ - ۵. مؤتمن
حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) ساحل امنی است که کشتی ایمان وساکنان آن می توانند درآن، پهلو گرفته وبرای برپایی قسط وعدالت ورسیدن به سعادت ونیل به قله عبودیت ورشد وکمال ومعنویت به او اعتماد کنند. در زیارت سرداب مطهّر آمده است:
سلام الله وبرکاته وتحیاته وصلواته علی مولای صاحب الزمان... الامام الموتمن والقائم المعتمد؛ (ابن طاوس، ۱۴۱۶: ص ۴۱۹)
امامت ومهدویت تنها راه سعادتی است که می شود از گذر آن به حق وحقیقت کامل دست یافت.
۵ - ۶. پناه ویاور مهدی باوران
حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) پناه ویاور مهدی باوران است. در ادعیه وزیارات آمده است:
والکهف والعضد وعماد الاسلام ورکن الانام؛ (همان).
در دوران غیبت که از هر طرف ودر هر لحظه، امواج خروشان فتنه وشبهاتاز راه می رسد وبر حیرت ناشی از غیبت می افزاید، عنایت به حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) بهعنوان یاور وپناه مهدی یاوران، جامعه مهدوی را از انحراف مصون می دارد؛ چرا که حصن حصین ولایت، دژی مستحکم وپناهگاهی امن برابر آفات وآسیب های فرهنگی واعتقادی است وشاخصی برای سنجش اعمال ورفتار مهدی باوران خواهد بود.
۵ - ۷. وحید فرید
توجه وتمسک به امامت ومهدویت، تنها راه سعادت بشریت ونجات ازمشکلات جامعه بشری است. رشد وتکامل وهدایت وتحقق همه آرمان ها ونکوداشت همه ارزش ها با ظهور حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) معنا خواهد یافت. در ادعیه وزیارات آمده است:
السلام علیک ایها الامام الفرید (همان: ۴۲۱).
با حضور امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) بهترین دوران زندگی بشر شکل می گیرد؛ چرا کهامامت ومهدویت درخشش خورشید ولایت است وعصر ظهور مهدی آل محمد (علیهم السلام) تجلی عبادت واطاعت است. حضرت مهدی (علیه السلام) تنها کسی است که تلاش انبیای گذشته از آدم تا خاتم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) را به ثمر می رساند. در ادعیه وزیارات آمده است:
السلام علیک أیها الامام الوحید والقائم الرشید السلام علیک أیها الإمام الفرید (همان)
امام دوازدهم دردانه خداوند متعال ویگانه عصر وفرزانه روزگار است؛ بنابرایندر توصیف شخصیت امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) از منظر ادعیه وزیارات، درمی یابیم که اوبی نظیر است. کاوش در صفات امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در سایه دعا وزیارت نشان می دهد هویت موعود وماهیت قیام او نه تنها با حرکت انبیا واولیاء الهی (علیهم السلام) تنقاضی ندارد، بلکه مطابق با رسالت ایشان است وبه صورت نهضتی تکامل یافته وپرورش یافته نمایان می شود. امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، دارای همه صفات پسندیده انبیا واولیا الهی (علیهم السلام) است وقیام او استمرار نهضت آن ها وتکمیل راه ایشان است. عصر ظهور او، زمان تجدید عهد وپیمان الهی وتکمیل آموزه های دینی وتحقق آرمان های جامعه خواهد بود. هر چه در زمان انبیای الهی (علیهم السلام) از اهداف خداوند متعال وآرزوهای جامعه آرمان گرا محقق نشده است، در عصر ظهور امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) روی خواهد داد. برای اشاره به این مطلب از امام رضا (علیه السلام) آمده است:
ان الامامة هی منزلة الأنبیاء وارث الأوصیاء (کلینی ۱۳۶۳: ج۱، ص۲۰۰)
حرکت موعود، در مسیری واهد بود که بستر وزمینه آن را انبیا واولیای الهی فراهم آورده اند. می توان از تحلیل صفات حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در ادعیه وزیارات چنین نتیجه گرفت که تمجید ونکوداشت مهدویت به مثابه پرورش خاتمیت است؛ چرا که برابر معارف نهفته در دعا وزیارت میراث پیامبران نزد امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) خواهد بود. در زیارت حضرت آمده است:
وأنت یا حجة الله وبقیته کمال نعمته ووارث انبیائه وخلفائه ما بلغنا من دهرنا؛ (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص ۵۶۸) امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در مقام ارج گذاری به رسالت پیامبران است واین امر حکایت از دغدغه حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در عمل به سنت سفیران هدایت دارد؛ از این رو با رویکرد دوباره به ادیان ابراهیمی به ویژه دین مبین اسلام، آرمان های انبیا، حیاتی دوباره می گیرد ودر نهضتی تکمیلی سنت های آغازین ادیان ابراهیمی رخ می نماید. به همین لحاظ، خاتم الاوصیاء بودن از خصایص امام دوازدهم (علیه السلام) به شمار می آید ومورد توجه این نوشتار قرار می گیرد.
۶. ویژگی های حضرت مهدی (علیه السلام)
ویژگی های امام زمان (علیه السلام) ماهیتی متفاوت از صفات امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) ندارند.
تنها تفاوت آن ها با صفت، در پرداختن به وصف اختصاصی به امام زمان (علیه السلام) می باشد. خصایص وویژگهای حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در ادعیه وزیارات، آن حضرترا در دو مورد از دیگران ممتاز می کند:
۱. به لحاظ خاتم الاوصیاء بودن حضرت مهدی (علیه السلام)؛ در ادعیه آمده است:
اللهم فصل علی خاتمهم وقائمهم المستور عن عوالمهم؛ (طوسی، ۱۴۱۱: ص ۸۴۳)
در فراز دیگری آمده است: السلام علیک یا خاتم الاوصیاء (ابن طاوس، ۱۴۱۶: ص ۴۲۱).
بر اساس ادعیه امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، تنها شخصی است که مقام خاتمیت اوصیاء را دارد وبعد از او کس دیگری به مقام امامت نمی رسد.
۲. به لحاظ حکومت جهانی؛ حضرت مهدی مردم را به خداوند متعال دعوت می کند ودر حرکتی نهادینه حکومتی الهی تشکیل می دهد. امتیاز این حکومت، فرامنطقه ای بودن آن است. در ادعیه مهدوی آمده است:
... وانه الهادی المهدی... وتجمع له ملک المملکات کلّها قریبها وبعیدها وعزیزها وذلیلها حتی یجری حکمه علی کل حکم وتغلب بحقه کل باطل؛ (طوسی، ۱۴۱۱: ص ۴۱۰)
طبق این فراز وآنچه در فصل بعد می آید، تشکیل حکومت یکپارچه جهانی باآن گستردگی ووسعت دامنه، از امتیازات ویژه امام عصر (علیه السلام) است که اهداف نظام آفرینش در آن به صورت کامل تحقق خواهد یافت. تحلیل وبررسی خصائص امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در ادعیه وزیارات، نشان می دهد خاتمیت امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) امتیازی ویژه وفضیلتی قابل توجه برای آن حضرت به شمار می آید واز برقراری حکومت واحد جهانی اسلامی به دست آن حضرت خبر می دهد؛ چرا که آخرین حجت الهی، مهدی آل محمد (علیهم السلام) است وتنها در عصر ظهور او عقل وخرد پرورش یافته در سایه تعالیم انبیاء واوصیای الهی با کتاب وسنت خداوند متعال انسجام می یابد وپذیرای حکومت واحد اسلامی در سطح جهان می شود.
۷. مقامات معنوی وشئون امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف)
بررسی ساختار صفت، نشان می دهد که آن، توسعه قابل توجهی دارد ومقام وشأن را نیز در برمی گیرد؛ به همین روی، شأن نیز از صفات است؛ ولی به منظور اهتمام به این بخش از صفات، به صورت مستقل از آن ها پژوهش خواهد شد. چراکه جایگاه امام معصوم از آموزه های مهم تفکر اسلامی است. در روایات، امامت درمرتبه ای بالتر از نبوت دانسته شده است. در روایتی از امام رضا (علیه السلام) برای اشاره بهاین مطلب آمده است:
ان الامامة خص الله (عزَّ وجلَّ) بها ابراهیم الخلیل (علیه السلام) بعد النبوة والخلة مرتبة ثالثة وفضیلة شرفه بها فاشاد بها ذکره فقال انی جاعلک للناس اماما؛ (کلینی۱۳۶۳: ج ۱، ص ۱۹۹)
امامت، مرتبه ای است که خداوند متعال بعد از مقام نبوت وخلیل بودن درمرحله سوم به حضرت ابراهیم (علیه السلام) عنایت کرد وبه او شرافت بخشیده، سپس بهاو خطاب کرد: «من تو را برای مردم، امام قرار دادم». این پژوهش می کوشید ضمن تبیین ویژگی های شخصی امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) به مقامات معنوی وشئون آن حضرت از منظر ادعیه وزیارات مهدوی اشاره کند. مراد از مقام معنوی، جایگاه رفیع امام (علیه السلام) نزد خداوند متعال است ورابطه امام معصوم (علیه السلام) با خدا وقرآن کریم وانبیای الهی مورد توجه قرار می گیرد؛ به گونه ای که هیچ گزینه دیگری غیر از امام (علیه السلام) را برنمی تابد. به این مقامات می توان تحت عناوین ذیل اشاره کرد.
۷ - ۱. داعی الله
اتفاق مهم عصر ظهور، سؤالی است که فرضیه های متعددی از جمله حکومت، برپایی عدالت و... می تواند پاسخ آن باشد. واکاوی ادعیه وزیارات، نشان می دهد رخداد مهم عصر ظهور، دعوت به خداوند متعال است؛ دعوتی که فراخواندن به همه خوبی ها است وحضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در عصر ظهور، تربیت الهی را بر اساس آن در جامعه نهادینه می کند. در زیارت آل یس آمده است: «السلام علیک یا داعی الله وربانی آیاته؛ (طبرسی، ۱۳۸۶: ج ۲، ص ۳۱۶)
آنچه در ادامه می توان به آن اشاره کرد، اجابت دعوت امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است.
در ادعیه وزیارات در اشاره به این مطلب آمده است: «السلام علیک أیها المنتظر المجاب» (ابن طاوس، ۱۴۱۶: ص ۴۲۲)
مرور ادعیه وزیارات نشان می دهد مهدویت، مورد توجه جهانی قرار گرفته وجامعه جهانی، موعود باوری را نشانه رفته است ومهدویت را مصداق صحیح این آموزه خواهد یافت؛ به همین دلیل به آن، گرایش می یابد.
۷ - ۲. باب الله
امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) نشانگر راه های ارتباطی با خداوند متعال است ومهدویت، دروازه همه معارف الهی است. کسب معرفت الهی ودرجات روحانی، فقط از باب مهدویت امکان دارد. امام عصر (علیه السلام) باب الله است همان گونه که در ادعیه وزیارات آمده است:
السلام علیک یا باب الله ودیان دینه» (طبرسی، ۱۳۸۶: ج ۲، ص۳۱۶)
در دعای ندبه نیز آمده است: أین باب الله الذی منه یوتی؟ (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص ۵۷۸)
توجه به مهدویت درمان بحران هویت ومعنویت، به خصوص در زمان کنونیاست وتأسی به آموزه مهدویت والگوگیری از امام عصر (علیه السلام) راه مناسبی برای مبارزه با مدعیان دروغین است. توجه به آن، موجب آشنایی با عرفان ناب اسلامی ورهایی از عرفان های کاذب وانحرافی نوظهور است. حرکت در مسیر امامت ومهدویت به منزله حرکت در بزگراه عبادت ورسیدن به سعادت وبلکه تنها راهاست؛ همان گونه که در زیارت حضرت آمده است:
السلام علیک یا باب الله الذی لا یوتی الامنه (همان: ۵۸۶)
۷ - ۳. سبیل الله
توجه به مهدویت، توجه به حقیقت است وهرگونه انحراف وانحطاط از آن، موجب هلاکت خواهد شد. در زیارات مهدوی آمده است:
السلام علیک یا سبیل الله الذی من سلک غیره هلک؛ (همان)
مهدویت به عرفان ومعرفت، معنا می بخشد وهرگونه جدایی از آن، شکست محسوب می گردد وهمان گونه که تاریخ شهادت می دهد، نتیجه ای جز نابودی وهلاکت نخواهد داشت؛ چرا که گریز از مهدویت، درنگ در دنیا وغفلت از آخرت است.
عنایت به آموزه امامت ومهدویت، دریچه ای از حیات ابدی به روی انسان می گشاید. در زیارات مهدوی آمده است: السلام علیک یا ناظر شجرة طوبی وسدرة المنتهی؛ (همان: ۵۸۷)
امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) با تأمل وتعمق در این دو مقام بهشتی، بصیرت را پیش روی مهدی باوران قرار می دهد؛ از این رو آخرت طلبی وکسب مقام بهشتی در این آموزه معنا می یابد.
۷ - ۴. خلیفة الله
حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) جانشین خدای متعال است؛ همان گونه که در ادعیه وزیارات مهدوی آمده است:
السلام علیک یا خلیفة الله وناصر حقه؛ (همان: ۵۶۹)
تمام اولیا وانبیا خلیفه خداوند متعال هستند؛ ولی اتصاف امام عصر (علیه السلام) به اینمقام به دلیل به ثمر نشستن تلاش وکوشش جانشینان خداوند متعال است؛ چراکه در عصر ظهور، امامت جانشین بر حق خداوند متعال در تمام دنیا به ظهور می رسد وهدف نهایی خداوند متعال از قرار دادن خلیفه در زمین به صورت کامل، تحقق می یابد.
۷ - ۵. حجة الله
زمین هرگز بدون حجت باقی نمی ماند. در روایات متعددی آمده است اگر زمین لحظه ای از حجت خالی باشد، اهلش را در کام خود فرو می برد. حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) حجت خداوند متعال است. در ادعیه وزیارات به منظور اشاره به این مطلب آمده است:
السلام علیک یا حجة الله ودلیل إرادته؛ (طبرسی، ۱۳۸۶: ج ۲، ص ۳۱۶)
امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) راهنمای مردم است وایشان را به سوی خدا دعوت می کند ودر مسیر عبودیت قرار می دهد؛ چرا که سخنان خداوند بر زبان او جاری می شود. در ادعیه آمده است:
وحجتک ولسانک المعبر عنک الناطق بحکمتک؛ (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص ۵۸۷)
مردم در پرتو نور امام (علیه السلام) که هرگز به خاموشی نمی گراید، هدایت می شوند؛ همان گونه که در ادعیه وارد شده است:
السلام علیک یا نور الله الذی لا یطفی ویا حجة الله التی لا تخفی؛ (ابن طاوس، ۱۳۷۱: ص ۳۰۷)
۷ - ۶. تالی کتاب الله
مقام وجایگاه امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) از منظر ادعیه وزیارات، هماهنگ وبرابر با قرآن کریم است. در زیارات مهدوی آمده است:
السلام علیک یا تالی کتاب الله وترجمانه؛ (طبرسی، ۱۳۸۶: ج ۲، ص ۳۱۶)
قرآن، بیانگر همه امور است. امام (علیه السلام) نیز مانند قرآن، همه حقایق ومعارف را بیانمی کند. حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) ترجمان وحی است وکلام الهی را به بهترین وجه ممکن تبیین وتفسیر می کند وبا هدایت مردم، حجت را بر ایشان تمام می نماید.
۷ - ۷. بقیة الله
حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) برای تحقق هدف الهی خداوند از آفرینش، غایب از نظرباقی مانده است. مهدی ستیزی گروه های مختلف، باعث شد خداوند متعال پدیده غیبت را پیش روی امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) قرار دهد تا برای احیای کتاب وسنت الهی، باقی بماند؛ در نتیجه از تمام ستیزها وچالش ها مصون خواهد ماند وتلاشبی وقفه انبیا واولیا برای ظهور، نتیجه خواهد داد. در ادعیه وزیارات آمده است: السلام علیک یا بقیة الله فی أرضه (همان).
تحقیقات نشان می دهد حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در کنار کعبه با قرائت آیه شریف «بقیة الله خیر لکم» (هود: ۸۶)
بقا وحضور خویش را به جهانیان اعلام می کند. او در ادامه نبوت انبیا وامامت اولیا باقی مانده است تا پرچم عزت واقتدار مسلمین را به اهتزاز درآورد. در زیارت آن حضرت آمده است:
ذخرک الله لنصرة الدین واعزاز المسلمین والانتقام من الجاحدین والمارقین؛ (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص ۵۸۷)
امام دوازدهم (علیه السلام) برای انجام این منظور، ستم پیشگان را از بین خواهد برد؛ همان گونه که در ادعیه وزیارات مهدوی آمده است:
السلام علیک یا بقیة الخلائف البر التقی الباقی لإزالة الجور والعدوان؛ (ابنطاوس، ۱۴۱۶: ص ۴۲۲).
۷ - ۸. صاحب الزمان
امام در نظام آفرینش، واسطه فیض وحلقه ارتباط مردم با خدا است. وجود امام در هر عصری وبرای هر نسلی ضرورت دارد. حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) خلیفه خداوند متعال پس از انبیا واولیا است. او امیر هستی است وزمان به دست اواست وگذر زمان مشکلی در امامتش ایجاد نمی کند. در ادعیه وزیارات مهدوی آمده است:
سلام الله وبرکاته وتحیاته وصلواته علی مولای صاحب الزمان؛ (ابن طاوس، ۱۴۱۶: ص ۴۱۹)
خداوند متعال به امام دوازدهم (علیه السلام) عمری طولانی عنایت نموده است وتا هر زمان اراده کند، طول عمر حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) ادامه خواهد داشت وخلافت الهی را در زمین عهده دار خواهد بود. در فرازی از ادعیه وزیارات آمده است: «وصاحب الدهور والعصور» (همان)
در حقیقت، دوران امامت وخلافت حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) مدتی طولانی خواهد داشت وحضرت در عصر غیبت نیز به عنوان جانشین خداوند، هدف از نظام آفرینش را تحقق می بخشد، چرا که ایام، متعلق به امامت او است وزمام أمور هستی در دست با کفایت او است.
۷ - ۹. میثاق الله
طرح مسأله امامت ومهدویت به آغاز نظام آفرینش باز می گردد. پیامبران (علیهم السلام) با توجه به آن در طول تاریخ، مردم را هدایت کردند وبرای رویارویی با آن آماده ساختند. در ادعیه وزیارات با اشاره به عهد وپیمان انبیای الهی برای ایجاد بستری مناسب برای مهدویت آمده است:
السلام علیک یا میثاق الله الذی اخذه ووکده؛ (طبرسی، ۱۳۸۶: ج ۲، ص ۳۱۶)
گویی سیر نظام مند قانون هستی، در سایه هدایت انبیا واولیا، امامت ومهدویت را هدف خویش قرار داده است واز همان آغاز راه، پیمانی ناگسستنی بین حق وحقیقت وامامت ومهدویت بسته شده است. انبیا با وفاداری به اینپیمان، نبوت ورسالت را به اتمام رساندند. همه آن ها زمینه را برای حضور وظهور آن امام همام آماده نموده اند وتمام رنج ها ومشکلات را به امید رسیدن به حضور سبز او در نظام آفرینش به جان خریده اند.
این، بیانگر عظمت شأن ومقام عالی حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است که افرادی چون انبیای اولوا العزم نیز به خدمت او قامت افراشته وهمت بلند داشته اند، تا بشریت لیاقت بهره مندی از وجود نازنین ومبارک او را داشته باشند. این مقام، نزد خداوند متعال بسیار ستوده وارزشمند است؛ چرا که از همه مقربان درگاه درخصوص آن، عهد وپیمان گرفته شده است، تا با حرکتی هماهنگ وشایسته آنبه روزگار رهایی ومحتوای وعده الهی بشارت دهند.
۷ - ۱۰. وعد الله
خداوند متعال به آمدن حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) بشارت داده است. در ادعیه وزیارات آمده است:
السلام علیک یا وعد الله الذی ضمنه، السلام علیک أیها العلم المنصوب، والعلم المصبوب والغوث والرحمة الواسعة وعدا غیر مکذوب؛ (همان)
ظهور امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) توسط خداوند تضمین شده است. به یقین روزی فراخواهد رسید که بشریت، شاهد تحقق این وعده الهی باشد وبه رغم طولانی شدن غیبت وحیرت وفزونی شبهات، ظهور امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) را درک کند. ممکن است غیبت حضرتش همچنان به طول انجامد وسال ها ادامه داشته باشد ویأس وناامیدی عده زیادی را گرفتار کند وارزش ها تغییر یافته، ظلم وجور بیش از پیشگسترش یابد؛ ولی خروش این امواج مرده، دیری نمی پاید؛ چرا که خداوند متعال، مسیر تاریخ را به سوی ظهور قائم آل محمد (علیه السلام) قرار داده است وفرجام تاریخ را هماهنگ با قالب مهدویت ریخته است؛ به گونه ای که هرگز نمی توان مسیر تاریخ را تغییر داد ومسأله امامت ومهدویت را تکذیب کرد؛ همان گونه که در برخی اززیارات آمده است:
وأنت الشافع الذی لا تنازع والولی الذی لا تدافع؛ (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص ۵۸۷)
تحلیل وبررسی ویژگی های شخصی حضرت مهدی (علیه السلام) در سایه ادعیه وزیارات نشان می دهد ماهیت موعود، فراتر از نام وشمایل او در اندیشه اسلامی تعریف شده است وقامت رعنای این آموزه در جامه مندرس مدعیان نمی گنجد؛ چرا که باطن آموزه مهدویت وحقیقت ماهیت امام دوازدهم (علیه السلام) خلیفه خداوند متعال شناخته شده است؛ به گونه ای که رابطه انسان با خدا در سایه امام معنا می یابد وضمانت اجرای احکام الهی به امام شناخته می شود. به این لحاظ در روایتی از امام هشتم (علیه السلام) آمده است:
بالامام تمام الصلاة والزکاة والصیام والحج والجهاد وتوفیر الفیء والصدقات وامضاء الحدود ومنع الثغور والأطراف؛ (کلینی، ۱۳۶۳: ج ۱، ص ۲۰۰)
بنابراین کارکردگرایی امام در قرائت صحیح از دین ومعنا بخشی به فروع دینو مرزبندی توحید وشرک است. نمود این جایگاه درباره امام دوازدهم (علیه السلام) ذیل شئون امام در این نوشتار مورد توجه قرار خواهد گرفت.
۸. شئون امام مهدی (علیه السلام) در ادعیه وزیارات
بررسی ساختار شئون نشان می دهد شأن نیز در زمره صفات قرار می گیرد؛ ولیبه منظور اهتمام به شأن امام در اندیشه اسلامی وتحلیل بهتر آن ها در ایننوشتار، تحت عنوان فوق مورد پژوهش قرار گرفته اند؛ از این رو می توان گفت: امام، جایگاه ویژه ای در نظام آفرینش دارد؛ به گونه ای که هیچ کس نمی تواند در این مرتبه ومقام، جایگزین امام شود وچنانچه شخصی حتی به صفات انبیا تخلق داشته باشد، مستلزم امامت او نخواهد شد؛ از این رو وقتی حضرت ابراهیم (علیه السلام) از رسیدن به مقام امامت مسرور شد وامامت ذریه خویش را از خداوند متعالمی پرسد، به او خطاب می شود: ﴿لا ینال عهدی الظالمین﴾.
خداوند متعال چهره های خاصی را برای این مسئولیت مهم برگزیده است. درنتیجه امامت، شأن ویژه ای دارد وشئون، بیانگر عظمت وابهت وشکوه هر چه بیشتر امامت است؛ به گونه ای که حتی بیشتر پیامبران نیم توانند به مرتبه امامت نائل آیند وچهره ای غیر از امام معصوم در این جایگاه، کارآمد نیست. اکنون به بررسی شئون آن حضرت می پردازیم:
۸ - ۱. معصوم (عصمت امام دوازدهم)
امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) شأن وجایگاه ویژه ای نزد خداوند متعال دارد. نفس او پاک ومطهر از هرگونه رذیله اخلاقی وبدون از هرگونه پلیدی است. در ادعیه وزیارات آمده است:
وعصمته من الذنوب وبرأته من العیوب وأطلعته علی الغیوب وأنعمت علیه وطهرته من الرجس ونقّیته من الدنس؛ (صدوق، ۱۳۶۳: ص ۵۱۴)
حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) معصوم است وهرگز گناهی درباره او تصور نمی شود. آن حضرت از هر گونه عیب وایرادی مبرا است.
اخلاق آن حضرت، پاکیزه از هر گونه آلودگی ولغزش است. امامعصر (علیه السلام) برگزیده خداوند متعال وهمه مقربان درگاه الهی است؛ به همین رویماهیت موعود، معصوم ومصون از خطا بوده، رفتار او تظاهر به معنویت نیست ونیازی به تشریفات وحرکت نمادین زاهدانه وعارف پیشه ندارد؛ چرا که او شأن خاصی دارد که برای دیگران با اکتساب وتمرین، قابل دست یابی نیست وامامت موهبتی الهی است که خداوند متعال، به لایق آن، عنایت می کند.
۸ - ۲. ولی الله
ولایت هسته مرکزی بینش وبصیرت در اندیشه اسلامی شناخته شده است. باورداشت به مهدویت بدون ولایت مداری امام دوازدهم (علیه السلام) اساس وبنیانی نخواهد داشت؛ چرا که وجود امام برای جامعه، آثار وبرکات فراوانی دارد وبه برکت ولایت تکوینی او، آرامش وامنیت بر نظام آفرینش، حکم فرما می شود؛ به همین روی، ماهیت موعود، معصوم ومصون از خطا بوده، رفتار او تظاهر به معنویت نیست ونیازی به تشریفات وحرکت نمادین زاهدانه وعارف پیشه ندارد؛ چرا که او شأن خاصی دارد که برای دیگران با اکتساب وتمرین، قابل دست یابی نیست وامامت موهبتی الهی است که خداوند متعال، به لایق آن، عنایت می کند.
۸ - ۲. ولی الله
ولایت هسته مرکزی بینش وبصیرت در اندیشه اسلامی شناخته شده است. باورداشت به مهدویت بدون ولایت مداری امام دوازدهم (علیه السلام) اساس وبنیانی نخواهد داشت؛ چرا که وجود امام برای جامعه، آثار وبرکات فراوانی دارد وبه برکت ولایت تکوینی او، آرامش وامنیت بر نظام آفرینش، حکم فرما می شود؛ به همین روی، امام از ناحیه خداوند متعال بر جامعه ولایت دارد.
امام دوازدهم (علیه السلام) با ولایت خویش به جریان حق وحقیقت در شریان های جامعه جهانی معنا می بخشد وحکومت عدل الهی را برپا می کند. ولایت وسرپرستی امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) تجلی حاکمیت الهی است واطاعت از او اطاعت از خداوند متعال است. در ادعیه وزیارات آمده است: «السلام علیک یا ولی الله». (ابنمشهدی، ۱۴۱۹: ص ۵۸۹)
بنابراین، تصور مدیرت کلان جامعه تحت آموزه ای غیر از مهدویت، خاستگاه معقولی نمی نماید ونتیجه ای جز انحراف ودوری از واقعیت نخواهد داشت، درنتیجه باورمندی به ولایت امام عصر بر واقعیت این اندیشه راهبردی وکاربردی تأکید می کند.
۸ - ۳. ولی الاحکام
مدیریت وولایت حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) همه امور را دربر می گیرد. علاوه بر ولایت مطلقه امام دوازدهم (علیه السلام) به ولایت ایشان بر احکام نیز به صورت خاص اشاره شده است. در ادعیه وزیارات آمده است:
سلام الله... علی مولای صاحب الزمان... وولی الاحکام، (ابن طاوس، ۱۴۱۶: ص ۴۱۹)
امام عصر (علیه السلام) با توجه به جایگاه امام معصوم در نظام آفرینش وبهره مندی ازمعارف الهی، قانون الهی وجهانی را تهیه وتدوین می کند وبر اساس آن، احکام اسلامی جاری می شود. این احکام، از ناحیه خداوند متعال است واز زبان حضرت مهدی صادر می شود؛ همان گونه که در زیارات وادعیه آمده است:
وحجتک علی خلقک ولسانک المعبر عنک باذنک الناطق بحکمک؛ (ابن طاوس، ۱۳۷۱: ص ۳۰۷)
۸ - ۴. شاهد وناظر بر اعمال
امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) شاهد وناظر بر اعمال است. در زیارت حضرت مهدی (علیه السلام) در روز جمعه آمده است: «السلام علیک یا عین الله فی خلقه» در فرازی دیگر آمده است «وعینک الناظرة علی بریتک وشاهدک علی خلقک» (طوسی، ۱۴۱۱: ص ۴۰۸).
حفظ نظام آفرینش، وابسته به حجت الهی است وحتی اگر برای لحظه ای زمین از حجت خالی باشد، اهلش را فرو خواهد برد. آرامش وامنیت وقابلیت حیات در این مجموعه عظیم خلقت با همه گستره وجود وامکاناتش مرهون وجود نازنین امام (علیه السلام) است.
بنابراین حضور او در هر عصری وبرای هر نسلی گزینه ای اجتناب ناپذیر وامری ضروری ومسلم به شمار می آید. بنابر آنچه در ادعیه وزیارات آمده است، شاهد بودن آن حضرت به معنای حضور نقش آفرین امام در راستای حفظ وبقای نظم هستی نیز از شئون حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است. در ادعیه با اشاره به این مطلب، آمده است:
أشهد الله وأشهدک یا مولای بهذا ظاهره کباطنه وسره کعلانیته وأنت الشاهد علی ذلک؛ (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص ۵۸۸)
در نتیجه هیچ کس جز امام (علیه السلام) یارای تامین هدف آفرینش ومقام خلیفة اللهی را ندارد.
۸ - ۵. میزان الاعمال
حضرت صاحب الامر (علیه السلام) در جایگاه انسان کامل، الگو وراهنمای بشریت است. مهدویت نیز به عنوان یک دکترین به معنای اندیشه راهبردی وکاربردی، بسیاردر خور توجه است. احساس حضور حضرت مهدی (علیه السلام) می تواند حضرتش را به عنوان میزان الاعمال قرار دهد. شاهد بودن حضرت صاحب الامر (علیه السلام) آن قدر مهم است که به تصریح ادعیه وزیارات، عملی بدون عنایت او وهماهنگی حضرت شپذیرفته نمی شود؛ همان گونه که در ادعیه وزیارات آمده است:
اشهد أن بولایتک تقبل الاعمال وتزکی الافعال وتضاعف الحسنات. فمن جاءبولایت واعترف بامامتک قبلت اعماله وصدقت اقواله وتضاعفت حسناته ومحیت سیئاته ومن عدل عن ولایتک وجهل معرفتک واستبدل بک غیرک أکبّه الله علی منخره فی النار ولم یقبل الله له عملا؛ (همان: ۵۸۷) بنابراین از دیگر شئون حضرت صاحب الامر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) میزان الاعمال بودن ایشان است. منش وروش آنحضرت، معیار مناسبی برای پرهیز از افراط وتفریط است. ادعیه وزیارات مهدوی نیز بر هماهنگی ماهیت موعود وویژگی های شخصی او با انبیا واولیای الهی دلالت می کنند.
واکاوی شئون ومقامات معنوی امام عصر (علیه السلام) چنین می نماید که بهترین رتبه وجایگاه حقوقی در اندیشه اسلامی برای امام به عنوان کامل ترین وبرترین شخصیت الهی شناخته شده است؛ چرا که آموزه امامت در اندیشه اسلامی در مرتبه ای بالاتر از نبوت قرار دارد وامام در مرحله ای است که هیچ فردی را توان رسیدن به مرتبه او نیست ورتبه او گزینه دیگری غیر از امام معصوم را برنمی تابد. برای اشاره به این مطلب در روایتی از امام هشتم (علیه السلام) آمده است:
الامام واحد دهره ون لا یدانیه احد ولا یعادله عالم ولا یوجد منه بدل ولا له مثل ولا نظیر؛ امام، یگانه دوران خویش است وهیچ شخصی با او برابری نمی کند. دانشمندی مانند او نیست وجایگزینی برای او شخصیتی مثل او وشبیه او یافت نمی شود.
نتیجه گیری
مرور منابع مهدویت نشان می دهد قریب به صد دعا وزیارت به مسأله مهدویت می پردازد. بخشی از آن ها به منظور تعجیل ظهور وارد شده اند واستمرار ومداومت بر آن ها موجب تسریع در امر ظهور شناخته شده است؛ ولی بیشتر آن ها برای گسترش معرفت وافزایش بینش وبصیرت جامعه درباره مهدویت وارد شده اند. بررسی آن ها نشان می دهد معارف مهدویت دو حوزه عمده ویژگی های شخصی ونوعی امام دوازدهم (علیه السلام) را نشانه رفته اند.
آنچه در این مقاله تحلیل شد چنین می نماید که ماهیت موعود در اندیشه اسلامی به ویژه از دیدگاه شیعی، معین ومشخص است وهویت شخصی وویژگی های شخصی او اعم از نام، نسب، کنیه در چهار محور، قریب به هشت لقب وبیست وپنج صفت مورد تأکید قرار گرفته است.

منابع

۱. قرآن کریم
۲. ابن طاوس، سید علی بن موسی، اقبال الاعمال، قم، مکتبة الاعلام الاسلامی، ۱۴۱۴ ق.
۳. ابن طاوس، سید علی بن موسی، جمال الاسبوع، تهران، موسسة الآفاق، ۱۳۷۱ ش.
۴. ابن طاوس، سید علی بن موسی، فلاح السائل، قم، مکتبة الاعلام الاسلامی، ۱۳۷۰ ش.
۵. ابن طاوس، سید علی بن موسی، کشف المحجة، نجف، منشورات المطبعة الحیدریه، ۱۳۷۰ ق.
۶. ابن طاوس، سید علی بن موسی، مهج الدعوات، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ ش.
۷. ابن طاوس، سید علی بن موسی، مصباح الزائر، قم، موسسة آل البیت، ۱۴۱۶ ق.
۸. ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، تهران، وسسة نشر الفقهاهه، ۱۴۲۷ ق.
۹. ابن هبة الله، سیعد، دعوات، قم، مدرسة الامام المهدی، ۱۴۰۷ ق.
۱۰ - امام سجاد (علیه السلام)، صحیفه سجادیه، قم، خادم الرضا، ۱۳۸۱ ش.
۱۱. بهاءالدین، محمد بن حسین بن عبدالصمد، مفتاح الفلاح، قم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۲۴ ق.
۱۲. حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، بغداد، مکتبة الاندلس، بی تا.
۱۳. حلی، احمد بن فهد، عدة الداعی، قم، وجدانی، بی تا.
۱۴. صدوق، محمد بن علی بن الحسین، ثواب الاعمال، قم، منشورات رضی، ج ۲، ۱۳۶۸ ش.
۱۵. صدوق، محمد بن علی بن الحسین، کمال الدین، قم، موسسة نشر اسلامی، ۱۳۶۳ ش.
۱۶. صدوق، محمد بن علی بن الحسین، من لا یحضره الفقیه، قم، موسسة نشر اسلامی، ج ۲، بی تا.
۱۷. طبرسی، احمد بن علی، احتجاج، نجف اشرف، ۱۳۸۶ ش.
۱۸. طبری، محمد بن جریر، دلائل الامامة، قم، موسسة البعثة، ۱۴۱۳ ق.
۱۹. طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، قم، موسسة المعارف الاسلامیة، ۱۴۱۱ ق.
۲۰. طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، الفهرست، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۷ ق.
۲۱. طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، مصباح لامتهجد، بیروت، موسسه فقه الشیعة، ۱۴۱۱ ق.
۲۲. عاملی جزینی، محمد بن مکی، المزار، قم، موسسه امام مهدی، ۱۴۱۰ ق.
۲۳. عسکری، ابو هلال، فروق اللغة، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۲ ق.
۲۳. عسکری، ابو هلال، فروق اللغة، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۲ ق.
۲۴. قیومی، شیخ جواد، صحیفة المهدی، قم، موسسه نشر اسلامی، ج ۲، ۱۳۵۷ ش.
۲۵. کفعمی، ابراهیم بن علی، مصباح کفعمی، بیروت، موسسه الاعلمی، ج ۲، ۱۴۰۳ ق.
۲۶. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ج ۵، ص ۱۳۶۳ ش.
۲۷. مجتهدی، سید مرتضی، صحیفه مهدیه، قم، دار الثقلین، ۱۳۷۹ ش.
۲۸. مجلسی، علامه محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، موسسه اللواء، ج ۲، ۱۴۰۳ ق.
۲۹. مشهدی، محمد بن جعفر، المزار، قم، نشر قیوم، ۱۴۱۹ ق.
۳۰. مفید، محمد بن محمد بن نعمان، المزار، بیروت، ج ۲، ۱۴۱۴ ق.
۳۱. موسوی اصفهانی، میرزا محمد تقی، مکیال المکارم، بیروت، موسسة الاعلمی، ۱۴۲۱ ق.
۳۲. نجاشی، احمد بن علی بن احمد، رجال، قم، موسسه نشر اسلامی، ج ۵، ۱۴۱۶ ق.
۳۳. نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة نعمانی، قم، انوار المهدی، بی تا.
۳۴. واسطی زبیدی، سید محمد مرتضی الحسینی، تاج العروس، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ ق.