(۳۴۹) ولادت امام مهدی (عجّل الله فرجه) در دیدگاه شیعه واهل سنت
ولادت امام مهدی (عجّل الله فرجه) در دیدگاه شیعه واهل سنت
نویسنده: مهدی اکبرنژاد
مجله مشکوة - تابستان ۱۳۸۴ - شماره ۸۷
شیعه وتولّد امام مهدی (عجّل الله فرجه)
در جامعه شیعه دوازده امامی، هم در بین عالمان وصاحبنظران وهم در میان مردم عادی، تولد امام مهدی (عجّل الله فرجه) مورد اجماع بوده، از ضروریات مذهب قلمداد می شود ودر این میان کسی را نمی توان سراغ گرفت که کوچک ترین تردیدی در این باره داشته باشد. این باور در جای جای آثار شیعه از کهن ترین آنها تا دوره های کنونی انعکاس یافته است. مرحوم کلینی در الکافی با صراحت می نویسد:
«ولد (علیه السلام) للنصف من شعبان سنة خمس وخمسین ومائتین»(۱).
مسعودی در احادیث زیادی همین را گزارش کرده(۲) ومرحوم صدوق نیز در ضمن روایات متعددی، آن را بیان کرده است(۳). شیخ مفید در الارشاد نیز همین باور را منعکس نموده(۴) وسید مرتضی در تنزیه الانبیاء آن را مستدل ساخته(۵) وشیخ طوسی در کتاب الغیبه، همانند عالمان پیشین، این واقعه را ذکر کرده(۶)؛ وبه همین سان، دانشمندان شیعه تا دوره های معاصر، بر این مسئله تأکید ورزیده اند. مرحوم علامه طباطبایی در کتاب شیعه در اسلام می نویسد:
«حضرت مهدی موعود، فرزند امام یازدهم که اسمش مطابق اسم پیامبر (صلّی الله علیه وآله) بوده در سال دویست وپنجاه وشش ویا دویست وپنجاه وپنج در سامراء متولد شدند»(۷).
مرحوم مظفر در عقاید الامامیه به هنگام معرفی عقاید شیعه، یکی از آن باورها را ولادت امام مهدی (عجّل الله فرجه) معرفی می کند(۸) وبدین سان می توان گفت یکی از مشخصات شیعه نزد سنیان، اعتقاد به متولد شدن امام مهدی است.
ابن قیم جوزیه در المنار المنیف می نویسد:
«واما الرافضة الامامیة فلهم قول رابع وهو انّ المهدی هو محمّد بن الحسن العسکری من ولد الحسین بن علی»(۹).
اهل سنت وولادت امام (علیه السلام)
بر عکس شیعه، بیشتر اهل سنت متولد شدن حضرت مهدی (عجّل الله فرجه) را نپذیرفته اند وبر این باورند که مهدی موعودی که در احادیث اسلامی به آن نوید داده شده هنوز متولد نگردیده ووی در آخر الزمان به دنیا خواهد آمد؛ از جمله شمس الدین ذهبی(۱۰)، ابن قیم جوزیه(۱۱)، ابن حجر هیتمی(۱۲) ونیز ابن خلکان(۱۳) به این موضوع تصریح دارند.
آقای محسن العباد، استاد دانشگاه مدینه در این باره می نویسد:
«احادیث فراوان درباره مهدی... بدون شک بر یک حقیقت ثابت دلالت دارند وآن اینکه مضمون این احادیث در آخر الزمان تحقق می یابد واین فکر، هیچ ارتباطی با عقیده شیعه درباره مهدی منتظر که او را محمّد بن الحسن می نامند، ندارد...»(۱۴).
وی در جای دیگر، با اشاره به این مطلب می نویسد:
«مهدی نزد اهل سنت... در آخر الزمان به دنیا خواهد آمد وحاکمیت اسلامی را به دست خواهد گرفت»(۱۵).
عالمان اهل سنت واعتراف به ولادت محمّد بن الحسن العسکری
با اینکه بیشتر اهل سنت به تولد مهدی موعود اعتقادی ندارند، ولی بسیاری از آنان به دنیا آمدن فرزند امام عسکری (علیه السلام) را به گونه ای پذیرفته اند، ویا آن را به شکل گزارش تاریخی ذکر کرده اند.
یکی از نویسندگان معاصر در این باره از ۶۶ نفر از عالمان اهل سنت یاد کرده(۱۶)، یکی دیگر از ۶۸ نفر(۱۷) نام برده ودیگری این رقم را به ۱۲۸ رسانده است(۱۸) وبالاخره، برخی دیگر از ۱۳۵ نفر نام برده اند(۱۹).
در این قسمت به یادکرد گفته های چند نفر از برجسته ترین عالمان اهل سنّت که برای اهل دانش شناخته شده اند، می پردازیم:
۱. ابن اثیر جزری (م ۶۳۰ق) در الکامل فی التاریخ می نویسد:
«وفیها (سنة ۲۶۰ق) توفی الحسن بن علی بن محمّد وهو والد محمّد الذی یعتقدونه المنتظر بسرداب سامراء»(۲۰).
۲. محمّد بن طلحه شافعی (م ۶۵۲ق):
«أبو القاسم محمّد بن الحسن الخالص بن علی... هو المهدی الحجة الخلف الصالح...»(۲۱).
۳. سبط ابن جوزی (م ۶۵۴ق):
«فصل فی ذکر الحجة المهدی. هو محمّد بن الحسن علی... وهو الخلف الحجة صاحب الزمان، القائم المنتظر والتالی، وهو آخر الائمة...»(۲۲).
۴. گنجی شافعی (م قرن هفتم قمری):
وی فصل آخر کتاب البیان فی اخبار صاحب الزمان را با عنوان «فی الدلالة علی جواز بقاء المهدی حیّا» تنظیم کرده ودر این بخش، دلیلهای متعددی برای امکان زنده بودن وادامه حیات امام مهدی (علیه السلام) بیان داشته است. وی می گوید همان گونه که عیسی وخضر والیاس صدها سال است که زنده هستند، امکان زنده بودن امام مهدی نیز وجود دارد(۲۳).
۵. ابن خلکان (م ۶۸۱ق):
«أبو القاسم محمّد بن الحسن العسکری بن علی الهادی... ثانی عشر الائمة الاثنی عشر علی اعتقاد الامامیة المعروف بالحجة... کانت ولادته یوم الجمعة منتصف شعبان سنة خمس وخمسین ومائتین...»(۲۴).
۶. علی بن محمّد بن صباغ مالکی (م ۸۵۵ق):
وی باب دوازدهم کتاب الفصول المهمه را با این عنوان ذکر کرده:
«فی ذکر ابی القاسم محمّد الحجة الخلف الصالح ابن ابی محمّد الحسن الخالص».
نویسنده در این فصل، دلایلی را در اثبات حیات وزنده بودن امام مهدی (عجّل الله فرجه) ذکر کرده است(۲۵).
۷. شمس الدین ذهبی (م ۷۴۸ق):
وی در چهار کتابش تولد محمّد بن الحسن العسکری (علیه السلام) را یاد کرده است؛ از جمله در العبر فی خبر من غبر می نویسد:
الحسن بن علی الجواد بن محمّد... احد الائمة الاثنی عشر الذین تعتقد الرافضة فیهم العصمة وهو والد المنتظر محمّد، صاحب السرداب»(۲۶).
۸. سید مؤمن شبلنجی (م ۲۹۰ق) در نور الابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار می نویسد:
«فصل فی ذکر مناقب محمّد بن الحسن الخالص بن علی... امّه امّ ولد... وکنیته أبو القاسم...»(۲۷).
۹. سلیمان بن ابراهیم القندوزی (م ۱۲۹۴ق):
«فالخبر المعلوم المحقّق عند الثقاة انّ ولادة القائم (علیه السلام) کانت لیلة الخامس عشر من شعبان سنة خمس وخمسین ومائتین فی بلدة سامراء...»(۲۸).
۱۰. خیر الدین زرکلی (م ۱۳۹۶ق):
«محمّد بن الحسن العسکری (الخالص) بن علی الهادی، أبو القاسم: آخر الائمّة الاثنی عشر عند الامامیّة وهو المعروف عندهم بالمهدی، وصاحب الزمان، والمنتظر، والحجة وصاحب السرداب، ولد فی سامرّاء ومات ابوه وله من العمر نحو خمس سنین...»(۲۹).
پذیرش ولادت یا اقرار به مهدی موعود بودن؟
نکته ای که باید بدان اشاره کرد، این است که هر چند در عبارتهای ذکر شده ومشابه آنها، بسیاری از دانشمندان ونویسندگان اهل سنت ولادت محمّد بن الحسن العسکری (علیه السلام) را قبول دارند، ولی باید این افراد را به دو دسته تقسیم کرد:
دسته اول: کسانی که هم ولادت ایشان را پذیرفته اند وهم مهدی بودن وی را باور دارند؛ از جمله می توان از محیی الدین ابن عربی نام برد که وی با صراحت محمّد بن الحسن العسکری (علیه السلام) را همان مهدی موعودی می داند که پیامبر اسلام (صلّی الله علیه وآله) به ظهور وی وعده داده است(۳۰). محمّد بن طلحه شافعی نیز به روشنی بر این باور است واز آن نیز به دفاع برخاسته، به برخی از اشکالاتی که وارد شده پاسخ می دهد(۳۱). همچنین از این گروه، علی بن محمّد بن احمد مالکی معروف به ابن صباغ می باشد. وی نیز با صراحت این دیدگاه را می پذیرد ودر مورد امام مهدی (عجّل الله فرجه) همانند شیعه می اندیشد(۳۲).
سبط ابن جوزی در تذکرة الخواص، مهدی موعود (علیه السلام) را همان محمّد بن الحسن بن علی بن محمّد می داند که پیامبر اسلام (صلّی الله علیه وآله) به ظهورش نوید داده است(۳۳). از این افراد گنجی شافعی نویسنده کتاب البیان فی اخبار صاحب الزمان است که آخرین باب کتابش را به همین موضوع اختصاص داده واز حیات وزنده بودن امام مهدی با دلایل مختلف به دفاع برخاسته است(۳۴).
دسته دوم: افرادی هستند که به رغم اینکه ولادت محمّد بن الحسن العسکری را گزارش کرده وآن را پذیرفته اند، ولی به صراحت مهدی موعود بودن ایشان را انکار کرده اند؛ مثلاً ذهبی که در چهار کتاب خود ولادت محمّد بن الحسن را گزارش کرده، ودر جاهای مختلفی بدان اشاره دارد، مهدی بودن وی را نمی پذیرد وبه سبب این اعتقاد، بر شیعیان خرده می گیرد(۳۵).
ابن حجر هیتمی نیز می نویسد:
«ابی القاسم محمّد الحجة وعمره عند وفاة ابیه خمس سنین...».
وی با این عبارت ولادت فرزند امام عسکری یعنی حضرت حجت را می پذیرد، امّا از سوی دیگر، باور شیعه را درباره مهدی موعود بودن ایشان مورد انتقاد قرار می دهد وآن را رد می کند(۳۶).
به همین سان ابن خلکان که ولادت محمّد بن الحسن را گزارش می کند، مهدی موعود بودن ایشان را یک باور شیعی می داند وبا لحنی خاص آن را مورد تأمل می داند(۳۷).
بدین سان آشکار گردید که در منابع اهل سنّت هرگونه گزارش یا قبول ولادت حجة بن الحسن (علیه السلام) معادل باورمندی صاحب اثر به مهدی موعود بودن آن حضرت نمی باشد، مگر آنکه به صراحت بدان پرداخته باشد.
تحریف سخن محیی الدین ابن عربی
از جمله افرادی که به ولادت امام مهدی به صراحت اذعان کرده، محیی الدین ابن عربی می باشد که در الفتوحات المکیه آن را آورده است وافرادی همانند شعرانی در الیواقیت والجواهر(۳۸) ومحمّد الصبان در اسعاف الراغبین(۳۹) وحمزاوی در مشارق الانوار(۴۰) این اعتراف را از وی نقل کرده اند، ولی با کمال تعجب در چاپهای جدید الفتوحات المکیه، بخشی از متن نقل شده - از جمله اینکه امام مهدی (عجّل الله فرجه) فرزند امام عسکری (علیه السلام) است - حذف شده است. برای داوری در این زمینه، متن نقل شده از الفتوحات در الیواقیت والجواهر ودیگر کتابها ذکر می شود وآن گاه عبارت موجود فعلی الفتوحات به دنبال آن خواهد آمد:
«وعبارة الشیخ محیی الدین فی الباب السادس والستین وثلاث مائة من الفتوحات: واعلموا انّه لا بدّ من خروج المهدی، لکن لا یخرج حتی تمتلی الارض جورا وظلما فیملؤها قسطا وعدلاً... وهو من عترة رسول الله (صلّی الله علیه وآله) من ولد فاطمة (رضی الله عنها) جدّه الحسین بن علی بن ابی طالب ووالده حسن العسکری ابن الامام علی النقی - بالنون - ابن محمّد التقی - بالتاء -... یواطی اسمه اسم رسول الله...»(۴۱).
در این عبارت که شعرانی، محمّد الصبان وحمزاوی از ابن عربی نقل کرده اند، به صراحت، امام مهدی (عجّل الله فرجه) را فرزند امام حسن عسکری معرفی کرده واو را از فرزندان امام حسین (علیه السلام) برشمرده است.
اکنون بنگرید به عبارت الفتوحات کنونی:
«اعلم ایّدنا الله انّ لله خلیفة یخرج وقد امتلات الارض جورا وظلما، فیملؤها قسطا وعدلاً... من عترة رسول الله (صلّی الله علیه وآله) من ولد فاطمة یواطی اسمه اسم رسول الله، جدّه الحسین بن علی بن ابی طالب، یبایع بین الرکن والمقام...»(۴۲).
بدین سان ملاحظه می شود که در عبارت یاد شده، اینکه امام مهدی فرزند امام عسکری باشد، وجود ندارد، در حالی که در متن نقل شده از همان منبع که توسط چند نفر گزارش شده، چنین مطلبی به صراحت دیده می شود.
همین اختلاف در عبارتها، این پرسش جدّی را در اذهان ایجاد کرده که به چه دلیل در یک منبع اصلی که امروزه در دسترس می باشد با نقلهایی که از آن شده، چنین تفاوتی وجود دارد؟
مرحوم استاد سید جلال الدین آشتیانی در تأیید ادعای نگارنده مبنی بر تحریف در کتاب الفتوحات المکیه می نویسد:
«حقیر، چند نسخه از فتوحات خطی قدیمی را دیده ام که یکی از آنها حدود چهارصد سال قبل ودیگری پانصد سال قبل در مصر وسوریه ونسخه ای در ترکیه نوشته شده است، نسب حضرت مهدی به این نحو نوشته است: هو من عترة رسول الله من ولد فاطمة (رضی الله عنها) وجدّه الحسین بن علی ووالده الحسن العسکری...»(۴۳).
دلایل شیعه بر تولد امام مهدی (علیه السلام)
هر چند باور به ولادت امام مهدی به شیعه اختصاص ندارد وهمان گونه که پیشتر آورده شد، بسیاری از دانشمندان اهل سنت نیز بر همین باور هستند، ولی چون خاستگاه اصلی این اعتقاد در شیعه است ودر میان اهل سنت به عنوان دیدگاه غالب مورد پذیرش قرار نگرفته است، بدین سبب، در ادامه، به دلایل ولادت امام مهدی (علیه السلام) از منظر شیعه می پردازیم.
تفاوت دیدگاه بر اساس تفاوت مبنا
پیش از پرداختن به بیان دلایل ولادت امام مهدی (علیه السلام) توضیح این نکته ضرور می نماید که موضوع پذیرش ولادت آن حضرت یا نپذیرفتن آن، همانند بسیاری از مسائل اختلافی دیگر میان شیعه واهل سنّت، بیش از هر چیز دیگر، به اختلاف در مبانی برگشت می کند وبا توجّه به نگرشهای گونه گونی که نسبت به منابع مورد اعتماد هر یک وجود دارد، در نتیجه مقبولات آنان نیز متفاوت وناهمگون خواهد بود. بر همین اساس نباید توقع داشت با چنین وضعیتی وحدت نظر در بسیاری از مسائل به وجود آید وانتظار پذیرفتن برخی از دلایل یک طرف از سوی طرف دیگر، انتظار بجایی نمی تواند باشد. تلقی اعتبار منابع ومآخذ مورد استناد هر یک، راه وافقهای متفاوت از دیگری را پدید می آورد؛ مثلاً وقتی اهل سنت، حجیت احادیث شیعه را نپذیرند، ودر مقابل شیعه نیز چنین حجیتی برای احادیث آنان قائل نباشد، معنی ندارد که در اثبات ادعای شیعه برای اهل سنت، به احادیث شیعه استناد نمود، یا برعکس، در تثبیت دیدگاه اهل سنت برای شیعه، به حدیثهای سنّیان تمسک کرد. در موضوع ولادت امام مهدی (عجّل الله فرجه)، شیعه دلایل فراوانی دارد که بر اساس همین توضیحی که داده شد، وبا توجّه به نگرش اهل سنت به منابع مورد استناد شیعه، پذیرش آن دلایل هم نمی تواند کار آسانی باشد.
البته در همین جا نیز برخی استدلالها وجود دارد که به گونه ای می تواند برای طرف مقابل قانع کننده باشد، ولی بدیهی است بسیاری از آنها نیز چنین نیستند؛ اکنون با توجّه به این مقدمه، مهم ترین دلیلهایی که شیعه در این باره دارد یاد می شود:
الف - اِخبار پیشاپیش رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) وائمه معصومین علیهم السلام به ولادت مهدی موعود
رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) فرموده است:
«ان الله اختار من الایام یوم الجمعة ومن اللیالی لیلة القدر ومن الشهور شهر رمضان واختارنی من الرسل، واختار منّی علیّا واختار من علیّ الحسن والحسین، واختار من الحسین الاوصیاء تاسعهم قائمهم...»(۴۴).
خداوند از میان روزها، روز جمعه را برگزید واز شبها، شب قدر واز ماهها ماه رمضان را انتخاب کرد ومرا از میان رسولان برگزید وعلی را از من وحسن وحسین را از علی برگزید واوصیای بعدی را از امام حسین انتخاب کرده که نهمین آنان قائم است....
ونیز از حضرت علی (علیه السلام) نقل شده:
«التاسع من ولدک یا حسین، هو القائم بالحقّ المظهر للدین والباسط للعدل...»(۴۵).
نهمین فرزند تو ای حسین، همان قائم به حقی است که دین خدا را غالب می گرداند وعدل را می گستراند....
از امام حسن (علیه السلام) چنین روایت شده:
«... القائم الذی یصلّی روح الله عیسی بن مریم (علیه السلام) خلفه،... ذلک التاسع من ولد اخی الحسین»(۴۶).
... قائمی که عیسی مسیح پشت سر وی به نماز خواهد ایستاد، نهمین فرزند از نسل برادرم حسین می باشد....
امام حسین (علیه السلام) نیز فرموده است:
«فی التاسع من ولدی سنّة من یوسف وسنّة من موسی بن عمران وهو قائمنا اهل البیت، یصلح الله تبارک وتعالی امره فی لیلة واحدة»(۴۷).
نهمین فرزند من سنتی از یوسف وسنتی از موسی بن عمران داراست. او قائم اهل البیت است وخدای متعال کارهای او را در یک شب سامان می بخشد.
مانند این روایت، احادیثی از دیگر ائمه معصومین وارد شده که می رساند مهدی موعود، نهمین فرزند امام حسین (علیه السلام) است واین خبر، با الفاظ وعبارات گونه گونی از سوی آن حضرت منعکس گردیده، بیشتر این احادیث، در منتخب الاثر گردآوری شده ومی توان برای اطلاع بیشتر بدان جا مراجعه کرد(۴۸).
ب - تصریح امام عسکری به ولادت فرزندش مهدی (عجّل الله فرجه)
در خبر صحیحی ابی هاشم جعفری می گوید به ابو محمّد (امام عسکری) عرض کردم: عظمت وبزرگی شما، مرا از پرسش کردن باز می دارد، آیا اجازه می فرمایید که از شما سؤال کنم؟
فرمود: بپرس.
عرض کردم: آیا شما فرزندی دارید؟
فرمود: آری.
عرض کردم: اگر برای شما حادثه ای رخ دهد کجا سراغ او را بگیریم؟
فرمود: در مدینه(۴۹).
در حدیث دیگری که یکی از یاران امام عسکری روایات کرده چنین آمده است:
«خرج الی من ابی محمّد قبل مضیه بسنتین یخبرنی بالخلف من بعده ثم خرج الی قبل مضیه بثلاثة ایام یخبرنی بالخلف من بعده»(۵۰).
دو سال قبل از شهادت امام عسکری از سوی ایشان به من پیغام رسید با مضمون معرفی جانشین بعد از خودش، ودیگر بار سه روز پیش از شهادتش، با همان مضمون، پیغام دیگری به من رسید.
ج - گواهی قابله امام مهدی (عجّل الله فرجه)
قابله امام مهدی (عجّل الله فرجه) حکیمه خاتون، دختر امام جواد (علیه السلام) می باشد که به هنگام ولادت آن حضرت به نرجس خاتون، مادر ارجمند امام زمان رسیدگی می کرده است. وی پس از متولد شدن امام مهدی، جریان ولادت وبرخی از کرامات رخ داده را نقل کرده است. مرحوم شیخ صدوق، حضور حکیمه خاتون ودعوت امام عسکری (علیه السلام) از وی برای حضور در منزل وچگونگی ولادت امام مهدی را از زبان آن بانو به تفصیل یاد کرده است(۵۱).
بجز وی، از زنان دیگری که هنگام زایمان به او کمک کرده اند نام برده شده؛ از جمله نسیم وماریه خادمه امام عسکری(۵۲) ونیز کنیز ابوعلی خیزرانی که او را به امام عسکری (علیه السلام) هدیه کرده بود وبعد از شهادت آن حضرت، موضوع تولد را برای صاحب قبلی اش گزارش کرده است(۵۳).
د - دیدارکنندگان با امام مهدی (علیه السلام) در خردسالی
در بسیاری از کتابهای حدیثی شیعه که برخی از آنها کتب مرجع ومنبع در زمینه آشنایی با حضرت مهدی به شمار می روند، بخشی به گزارش دیدارهایی اختصاص یافته که برخی از یاران ائمه در زمان کودکی امام مهدی با ایشان داشته اند. این دیدارها در دوره حضور امام عسکری (علیه السلام) صورت گرفته است؛ هر چند بعد از شهادت ایشان نیز چنین ملاقاتهایی وجود داشته است.
مرحوم کلینی در کتاب الکافی بابی را با عنوان «فی تسمیة من رآه (علیه السلام)» آورده، پانزده حدیث نقل می کند که تعدادی از آنها از جمله احادیث ۱، ۲، ۳، ۵، ۱۰، ۱۲ و۱۴، گزارش دیده شدن امام مهدی (عجّل الله فرجه) در دوره پیش از شهادت پدر بزرگوارشان می باشد. در این روایتها، افراد فراوانی دیدن امام را گزارش کرده اند ودر شماری از آنها معرفی آن حضرت توسط امام عسکری (علیه السلام) به عنوان جانشین خودشان منعکس شده است(۵۴).
مرحوم شیخ صدوق نیز در دو باب کمال الدین به نقل این گونه گزارشها پرداخته است ودر مجموع ۴۱ حدیث را ذکر کرده که در شماری از آنها جریان مشاهده حضرت در دوره خردسالی ذکر شده ودر آنها به شکلهای گوناگون، از جمله بیان وضعیت جسمی وشکل وشمایل ایشان بیان شده است؛ از جمله محمّد بن الحسن کرخی می گوید:
از ابا هارون که یکی از اصحاب ما بود شنیدم که می گفت: صاحب الزمان را دیدم وچهره اش مانند ماه شب چهاردهم می درخشید وبر ناف وی موئی خط مانند مشاهده کردم...(۵۵).
گاهی توزیع عقیقه ولادت آن حضرت از سوی امام عسکری (علیه السلام) در این احادیث گزارش شده است:
«ان ابا محمّد بعث الی بعض من سماه وقال: هذه من عقیقة ابنی محمّد»(۵۶).
محمّد بن ابراهیم کوفی می گوید: امام عسکری گوشت گوسفند ذبح شده ای را برای بعضی از افراد که نام آنها را بردند فرستادند وگفتند: این عقیقه پسرم محمّد است.
در حدیثی دیگر جریان دیدار چهل نفر از شیعیان با آن حضرت این گونه نقل شده است:
ما چهل نفر در منزل امام عسکری بودیم وایشان فرزندشان را به ما نشان دادند وفرمودند: ایشان بعد از من، امام شما وجانشین بعد از من هستند. از وی پیروی کنید وبعد از من در دینتان به تفرقه روی نیاورید که هلاک خواهید شد. بدانید که از امروز به بعد او را نخواهید دید.
آنان می گویند ما از خدمت امام عسکری مرخص شدیم وپس از چند روز، خبر ارتحال ایشان اعلام شد(۵۷).
بسیاری از محدّثان دیگر، جریان دیده شدن امام مهدی را در دوران کودکی، با عبارتهای مختلفی گزارش کرده اند؛ از جمله مسعودی در اثبات الوصیه(۵۸)، طبری در دلائل الامامه(۵۹)، فتال نیشابوری در روضة الواعظین(۶۰) وقطب راوندی در الخرائج والجرائح(۶۱).
ه - ملاقات کنندگان با امام مهدی در دوره غیبت صغری
افزون بر آنچه یاد شد، روایتهای بسیاری در کتابهای حدیثی شیعه نقل شده که جریان ملاقات افراد متعددی را با آن حضرت در دوره غیبت صغری (۲۶۰ - ۳۲۹ق) یاد کرده اند. این دیدارها، گاه مربوط به نائبان خاص آن حضرت وگاه مربوط به وکلای مالی ایشان بوده وبرخی اوقات شیعیان توفیق چنین ملاقاتی را پیدا می کردند.
عبد الله بن جعفر حمیری از محمّد بن عثمان(۶۲) سؤال کرد که آیا صاحب الامر را دیده ای؟
وی پاسخ داد: «بلی وآخرین مرتبه در بیت الله الحرام...»(۶۳).
ونیز از وی نقل شده که می گوید: حضرت را دیدم در حالی که به پرده کعبه چنگ زده بود ومی فرمود:
«اللهم انتقم لی من اعدائک»(۶۴).
تعدادی از افراد نائل شده به دیدار آن حضرت در دوره غیبت صغری از این قرارند:
۱. ابراهیم بن ادریس (الکافی، ج ۱، ص ۳۳۱، ح ۸؛ الارشاد، ج ۲، ص ۲۵۳).
۲. ابراهیم بن محمّد التبریزی (الغیبه، ص ۲۵۹، ح ۲۲۶).
۳. احمد بن اسحاق بن سعد الاشعری (کمال الدین، ج ۲، ص ۳۸۴، باب ۴۳، ح ۱).
۴. ابراهیم بن عبده النیشابوری (الکافی، ج ۱، ص ۳۳۱، ح ۶؛ الارشاد، ج ۲، ص ۲۵۳).
۵. احمد بن الحسین بن عبد الملک ابو جعفر الازدی (کمال الدین، ج ۲، باب ۴۳، ح ۱۸).
۶. علان الکلینی (همان، باب ۴۳، ح ۲۳).
۷. أبو الهیثم الدیناری (همان).
۸. أبو جعفر الاحول الهمدانی (همان).
۹. محمّد بن القاسم العلوی العقیقی (همان والغیبه، ص ۲۵۹، ح ۲۲۷).
۱۰. أبو الادیان (کمال الدین، ج ۲، باب ۴۳، ح ۲۴).
۱۱. أبو العباس محمّد بن جعفر الحمیری القمی (همان، ص ۴۷۶، ح ۲۶).
۱۲. ابن نعیم محمّد بن احمد الانصاری (الغیبه، ص ۲۵۹، ح ۲۲۷).
۱۳. ابوجعفر الاودی (همان، ص ۲۵۳، ح ۲۲۳).
۱۴. محمّد بن عثمان (همان، ص ۳۵۱، ح ۲۲۱).
۱۵. الحسن بن وجناء النصیبی (کمال الدین، ج ۲، ص ۴۴۳، ح ۱۷).
۱۶. حاجز (همان، ص ۴۴۲، ح ۱۶).
یادکرد این نکته سودمند می باشد که آنچه درباره دیده شدن امام مهدی بیان شد، مربوط به دوره خردسالی ومقطع غیبت صغری می باشد؛ آنچه مورد اتفاق دانشمندان شیعه می باشد، امّا درباره ملاقات با ایشان در دوره غیبت کبری، مطالب وجریانات بسیاری نقل شده که با توجّه به مباحث جدی که درباره ملاقات با آن حضرت در این مقطع وجود دارد، از استناد به آنها برای اثبات تولد امام مهدی (عجّل الله فرجه) خودداری شد(۶۵).
و - گواهی برخی از عالمان اهل سنت بر ولادت مهدی موعود (عجّل الله فرجه)
پیشتر اشاره شد که شماری از دانشمندان اهل سنت ولادت امام مهدی (عجّل الله فرجه) را پذیرفته اند واین خود، یکی از بهترین مستندات در اثبات ولادت آن حضرت است، البته هر چند بسیاری از آنان فقط تولد محمّد بن الحسن العسکری را بدون تطبیق ایشان بر مهدی موعود بیان داشته اند؛ امّا از این میان، بسیاری از آنها وی را بر حضرت مهدی صاحب الزمان تطبیق داده اند که می توان از این افراد نام برد:
۱. محمّد بن طلحه شافعی(۶۶)
۲. علی بن محمّد صباغ مالکی(۶۷)
۳. گنجی شافعی(۶۸)
۴. احمد بن علی شعرانی(۶۹)
۵. محیی الدین عربی(۷۰)
۶. علامه شبلنجی(۷۱)
۷. قندوزی(۷۲)
۸. علامه حمزاوی(۷۳)
۹. ابن جوزی(۷۴).
منابع ومآخذ
۱ - آشتیانی، سید جلال الدین، شرح مقدمه قیصری، چاپ سوم: قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۲ش.
۲ - ابن اثیر الجزری، الکامل فی التاریخ، چاپ دوم: بیروت، دارالکتاب العربی.
۳ - ابن جوزی، تذکرة الخواص، بیروت، مؤسسه اهل البیت، ۱۴۰۱ ق.
۴ - ابن خلّکان، محمّد ابی بکر، وفیات الاعیان، چاپ دوم: قم، منشورات رضی، ۱۳۶۳ش.
۵ - ابن صبّاغ مالکی، الفصول المهمة فی معرفة احوال الائمه، چاپ دوم: بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۹ق.
۶ - ابن عربی، محیی الدین، الفتوحات المکیه، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.
۷ - ابن قیّم جوزیّه، المنار المنیف فی الصحیح والضعیف، حلب، مکتب المطبوعات الاسلامیه، ۱۳۹۰ق.
۸ - حمزاوی، حسن، مشارق الانوار فی فوز اهل الاعتبار، مصر، مطبعة العثمانی، ۱۳۰۷ق.
۹ - ذهبی، شمس الدین، العبر فی خبر من غبر، بیروت، دارالکتب العلمیه.
۱۰ -...، تاریخ الاسلام، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۱۲ق.
۱۱ -...، دول الاسلام، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۴۰۵ق.
۱۲ -...، سیر اعلام النبلاء، چاپ چهارم: بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۰۶ق.
۱۳ - راوندی، قطب الدین، الخرائج والجرائح، قم، مدرسة الامام المهدی، ۱۴۰۹ق.
۱۴ - زرکلی، خیرالدین، الاعلام، چاپ دهم: بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۹۹۲م.
۱۵ - شافعی، محمّد بن طلحه، مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول، بیروت، مؤسسه ام القری، ۱۴۲۰ق.
۱۶ - شبلنجی، نور الابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
۱۷ - شعرانی، الیواقیت والجواهر، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی تا.
۱۸ - صافی گلپایگانی، منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر، چاپ دوم: قم، انتشارات حضرت معصومه (علیها السلام)، ۱۴۲۱ق.
۱۹ - الصبان، محمّد، اسعاف الراغبین فی سیرة المصطفی، بیروت، دارالفکر.
۲۰ - صدوق، محمّد بن علی، کمال الدین، قم، انتشارات جامعه مدرسین، ۱۴۰۵ق.
۲۱ -...، من لا یحضره الفقیه، قم، انتشارات جامعه مدرسین، ۱۴۱۳ق.
۲۲ - طباطبایی، محمّد حسین، شیعه در اسلام، تهران، دارالکتب، ۱۳۴۶ش.
۲۳ - طبری، دلائل الامامه، قم، منشورات رضی، ۱۳۶۳ش.
۲۴ - طوسی، محمّد بن الحسن، الغیبة، قم، مؤسسه معارف الاسلامیه، ۱۴۱۱ق.
۲۵ - العباد، محسن، «الرد علی من کذب بالاحادیث الصحیحة الواردة فی المهدی»، مجله الجامعه الاسلامیه، سال اول، شماره سوم، ۱۳۸۸ق.
۲۶ - عسکری، نجم الدین، المهدی الموعود المنتظر عند علماء اهل السنّة والشیعه.
۲۷ - علم الهدی، سید مرتضی، تنزیه الانبیاء، قم، انتشارات رضی، بی تا.
۲۸ - العمیدی، ثامر هاشم، در انتظار ققنوس، ترجمه مهدی علیزاده، قم، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، ۱۳۷۹ش.
۲۹ -...، دفاع عن الکافی، مرکز الغدیر، ۱۴۱۵ق.
۳۰ - فتال نیشابوری، محمّد بن حسن، روضة الواعظین، قم، انتشارات رضی.
۳۱ - قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع الموده، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۸ق.
۳۲ - کلینی، محمّد بن یعقوب، الکافی، چاپ چهارم: بیروت، دار صعب، ۱۴۰۱ق.
۳۳ - گنجی شافعی، البیان فی اخبار صاحب الزمان، بیروت، دار المحجه البیضاء، ۱۴۲۱ق.
۳۴ - مسعودی، علی بن الحسین، اثبات الوصیه، قم، انصاریان، ۱۴۱۷ق.
۳۵ - مظفر، محمّد رضا، عقائد الامامیه، تهران، وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی، ۱۳۸۰ش.
۳۶ - مفید، محمّد بن محمّد بن نعمان، الارشاد، قم، کنگره جهانی شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
۳۷ - هیتمی، ابن حجر، الصواعق المحرقه، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۱۷ق.
امام زین العابدین (علیه السلام) خطاب به ابو خالد می گوید:
ای ابا خالد: مردم زمان غیبتِ آن امام که معتقد به امامت ومنتظر ظهور او هستند از مردم هر زمانی برترند، زیرا خدای تعالی عقل وفهم ومعرفتی به آنها عطا فرموده است که غیبت نزد آنان به منزله مشاهده است، وآنان را در آن زمان به مانند مجاهدین پیش روی رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) که با شمشیر به جهاد برخاسته اند قرار داده است. آنان مخلصان حقیقی وشیعیان راستین ما وداعیان به دین خدای تعالی در نهان وآشکارند. وفرمود: انتظار فرج خود بزرگترین فرج است.
(صدوق، کمال الدین وتمام النعمة، ترجمه دکتر پهلوان، ۱/۵۸۸)
پى نوشت ها:
ــــــــــــــــــــــ
(۱) کلینی، الکافی، ج ۱، ص ۵۱۴.
(۲) مسعودی، اثبات الوصیه، ص ۲۵۷-۲۵۹.
(۳) شیخ صدوق، کمال الدین، ج ۲، باب ۴۲، ص ۱۴۳-۱۶۱.
(۴) شیخ مفید، الارشاد، ج ۲، باب آخر.
(۵) سید مرتضی، تنزیه الانبیاء، ص ۱۸۰.
(۶) شیخ طوسی، الغیبه، ص ۲۳۹.
(۷) محمّد حسین طباطبایی، شیعه در اسلام، ص ۱۴۸.
(۸) محمّد رضا مظفر، عقاید الامامیه، ص ۲۸۹-۲۹۰.
(۹) ابن قیم جوزیه، المنار المنیف، ص ۱۵۲.
(۱۰) ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج ۱۳، ص ۱۱۹؛ العبر فی خبر من غبر، ج ۱، ص ۳۷۳.
(۱۱) ابن قیم جوزیه، المنار المنیف، ص ۱۵۲.
(۱۲) ابن حجر هیتمی، الصواعق المحرقه، ج ۲، ص ۶۰۱.
(۱۳) ابن خلّکان، وفیات الاعیان، ج ۴، ص ۱۷۶.
(۱۴) محسن العباد، عقیدة اهل السنة والاثر فی المهدی المنتظر، ص ۵۸.
(۱۵) همو، الرد علی من کذب باحادیث الصحیحة الواردة فی المهدی، ص ۶۵.
(۱۶) نجم الدین عسکری، المهدی الموعود المنتظر (علیه السلام) عند علماء اهل السنة والشیعه، ج ۱، ص ۱۸۲-۲۲۶.
(۱۷) صافی گلپایگانی، منتخب الأثر فی الامام الثانی عشر، ج ۲، ص ۳۶۹-۳۹۳.
(۱۸) ثامر هاشم العمیدی، دفاع عن الکافی، ج ۲، ص ۵۶۹-۵۹۲.
(۱۹) مهدی علیزاده، در انتظار ققنوس، ص ۱۸۸-۱۹۸.
(۲۰) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج ۶، ص ۳۲۰.
(۲۱) محمّد بن طلحه شافعی، مطالب السؤول، ج ۲، ص ۱۵۲.
(۲۲) ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص ۳۲۵-۳۲۶.
(۲۳) گنجی شافعی، البیان فی اخبار صاحب الزمان، ص ۹۷.
(۲۴) ابن خلّکان، وفیات الاعیان، ج ۴، ص ۱۷۶.
(۲۵) ابن صباغ، الفصول المهمة فی معرفة احوال الائمه، ص ۲۸۱.
(۲۶) شمس الدین ذهبی، العبر فی خبر من غبر، ج ۱، ص ۳۷۳.
(۲۷) مؤمن شبلنجی، نورالابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار، ص ۱۶۸.
(۲۸) قندوزی، ینابیع الموده، ج ۲، ص ۵۴۳.
(۲۹) زرکلی، الاعلام، ج ۶، ص ۸۰.
(۳۰) به نقل از: الیواقیت والجواهر، ج ۲، ص ۵۶۲.
(۳۱) محمّد بن طلحه شافعی، مطالب السؤول، ج ۲، ص ۱۵۳-۱۶۲.
(۳۲) ابن صباغ، الفصول المهمه، ص ۲۸۲. وی در آنجا چنین ذکر می کند:
«ولد ابوالقاسم محمّد بن الحجة بن الحسن الخالص بسرّ من رأی لیلة النصف من شعبان خمس وخمسین ومائتین للهجرة، وأمّا نسبه ابا واما فهو ابوالقاسم محمّد الحجة بن الحسن بن علی... وامّا امّه فأمّ ولد یقال لها نرجس، خیر امة وقیل اسمها غیر ذلک وامّا کنیته فابو القاسم وامّا لقبه فالحجة والمهدی والخلف الصالح والقائم المنتظر وصاحب الزمان واشهرها المهدی...».
(۳۳) ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص ۳۲۵. وبعد از اینکه نسب حضرت را چنین ذکر می کند:
«هو محمّد بن الحسن بن علی بن محمّد می گوید: قال رسول الله یخرج فی آخر الزمان رجل من ولدی اسمه کاسمی... فذلک هو المهدی...».
(۳۴) ابن عربی، الفتوحات المکیه، ج ۶، ص ۵۱.
(۳۵) مثلاً وی در سیر اعلام النبلاء جریان ولادت محمّد بن الحسن را نقل می کند ودر ادامه می نویسد:
«ومحمّد هذا (یعنی محمّد بن الحسن) هو الذی یزعمون انّه الخلف الحجة وانه صاحب الزمان... وانّه حیّ... حتی یخرج فی الارض عدلاً وقسطا... ومن احالک علی غائب لم ینصفک» (ج ۱۳، ص ۱۲۰) ونیز در تاریخ الاسلام بعد از گزارش ولادت می نویسد: «وهم (شیعه) یدّعون بقاءه، فی السرداب من اربع مائة وخمسین سنة وانه صاحب الزمان وانّه حیّ...» (ج ۱۹، ص ۱۱۳).
(۳۶) وی که در دو جا موضوع امام مهدی را در کتابش مطرح کرده، در هر دو جا ضمن اعتراف صریح یا ضمنی به ولادت آن حضرت، مهدی موعود بودن ایشان را رد می کند ودر یک جا می نویسد: «ومع ذلک لا حجة فیه لما زعمته الرافضة انّ المهدی هو الامام أبو القاسم محمّد الحجة بن الحسن العسکری...» الصواعق المحرقه، ج ۲، باب ۱۱.
(۳۷) «أبو القاسم محمّد بن الحسن العسکری بن علی الهادی... وهو الذی تزعم الشیعة انه المنتظر والقائم والمهدی... واقاویلهم فیه کثیرة...» وفیات الاعیان، ج ۴، ص ۱۷۶.
(۳۸) شعرانی، الیواقیت والجواهر، ج ۲، ص ۵۶۲.
(۳۹) محمّد الصبان، اسعاف الراغبین فی سیرة المصطفی وفضائل اهل بیته الطاهرین، چاپ شده در حاشیه نور الابصار، ص ۱۴۱-۱۴۲.
(۴۰) حسن العدوی الحمزاوی، مشارق الانوار فی فوز اهل الاعتبار، ص ۱۱۲.
(۴۱) شعرانی، الیواقیت والجواهر، ج ۲، ص ۵۶۲؛ نیز محمّد الصبان، اسعاف الراغبین فی سیرة المصطفی وفضائل اهل بیته الطاهرین، ص ۱۴۱-۱۴۲؛ الحمزاوی، مشارق الانوار فی فوز اهل الاعتبار، ص ۱۱۲.
(۴۲) ابن عربی، الفتوحات المکیه، ج ۶، ص ۵۱.
(۴۳) آشتیانی، شرح مقدمه قیصری، ص ۹۱۴، پی نوشت سوم.
(۴۴) مسعودی، اثبات الوصیه، ص ۲۶۶؛ طبری، دلائل الامامه، ص ۲۴۰.
(۴۵) شیخ صدوق، کمال الدین، ج ۱، باب ۲۶، ح ۱۶، ص ۵۶۴.
(۴۶) همان، باب ۲۹، ح ۲، ص ۵۸۱.
(۴۷) همان.
(۴۸) برای اطلاع بیشتر درباره این گونه روایات بنگرید به: منتخب الاثر، ج ۲، ص ۱۶۴-۲۲۱.
(۴۹) کلینی، الکافی، ج ۲، ص ۳۲۸.
(۵۰) همان، ح ۱، برای آگاهی بیشتر رجوع شود به: الکافی، ج ۱، ص ۳۲۹، ح ۶-۴ ونیز ص ۵۱۴، باب مولد الصاحب؛ شیخ صدوق، کمال الدین، ج ۲، باب ۴۲، فی میلاد القائم؛ شیخ طوسی، الغیبه، فصل سوم.
(۵۱) شیخ صدوق، کمال الدین، ج ۲، باب ۴۲، ح ۱.
(۵۲) همان، ح ۵.
(۵۳) همان، ح ۷.
(۵۴) کلینی، الکافی، ج ۱، ص ۵۱۴، ح ۲، ص ۳۲۹، ح ۴ و۶ وص ۳۳۲، ح ۱۳ و۱۴.
(۵۵) شیخ صدوق، کمال الدین، ج ۲، باب ۴۳، ح ۱.
(۵۶) همان، باب ۴۲، ح ۱۰.
(۵۷) همان، باب ۴۳، ح ۲.
(۵۸) مسعودی، اثبات الوصیه، ص ۲۷۵.
(۵۹) طبری، دلائل الامامه، ص ۲۷۴ و۲۷۷.
(۶۰) فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ص ۲۵۷-۲۶۲.
(۶۱) راوندی، الخرائج والجرائح، ج ۲، ص ۹۵۷، ۹۶۰ و۱۱۰۱.
(۶۲) ابو جعفر محمّد بن عثمان بن سعید، دومین نائب از «نواب چهارگانه» امام زمان (علیه السلام) وفرزند نائب اول عثمان بن سعید است. وی بعد از مرگ پدر، عهده دار سفارت امام گردید ودر سال ۳۰۴ یا ۳۰۵ق در بغداد درگذشت.
(۶۳) شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج ۲، ص ۵۲۰، ح ۳۱۱۵.
(۶۴) همان.
(۶۵) برای آگاهی بیشتر در این باره می توان به مقاله محققانه آقای علی اکبر ذاکری، در کتاب چشم به راه مهدی (ص ۱۰۴-۳۳) که در همین باره به چاپ رسیده مراجعه کرد.
(۶۶) محمّد بن طلحه شافعی، مطالب السؤول، ج ۲، ص ۱۵۳.
(۶۷) ابن صبّاغ، الفصول المهمة فی معرفة احوال الائمه، ص ۲۸۱.
(۶۸) گنجی شافعی، البیان فی اخبار صاحب الزمان، ص ۹۷.
(۶۹) شعرانی، الیواقیت والجواهر، ج ۲، ص ۵۶۲.
(۷۰) به نقل از: الیواقیت والجواهر، ج ۲، ص ۵۶۲؛ حمزاوی، مشارق الانوار، ص ۱۱۲؛ محمّد الصبان، اسعاف الراغبین، ص ۱۴۱-۱۴۲.
(۷۱) شبلنجی، نور الابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار، ص ۱۶۸.
(۷۲) قندوزی، ینابیع الموده، ج ۲، ص ۵۴۳.
(۷۳) حمزاوی، مشارق الانوار، ص ۱۱۲.
(۷۴) ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص ۳۵۲-۳۲۶.
