(۲۱۴) امام مهدی (علیه السلام) در آثار شخصیتهای اسلامی

امام مهدی (علیه السلام) در آثار شخصیتهای اسلامی

سید عباس میری
مجله حوزه مهر وآبان- آذر ودی ۱۳۷۴، شماره ۷۰ و۷۱

علمای اسلام, افزون بر انجام وظیفه خطیر بیانِ احکام شرعی, به مسائل مهم معارف اسلامی واعتقادی وشبهاتی, که از سوی نحله های گوناگون افکنده می شده, غافل نبوده اند.
تولد مهدی,حیات, غیبت, حکمت غیبت و... از سوی بزرگان اسلام, چه شیعه وچه سنّی, مورد بحث وبررسی بوده است.
در این باره, آثار فراوانی پدید آمده وکمتر عالم اسلامی را می توان یابید که در این باب قلم نزده باشد ویا سخنی نگفته باشد.
منظور ما در این نوشتار, نگاشتن کتابنامه, به سبک معمول نیست. که کار انجام شده (کتابنامه امام مهدی ودر جستجوی قائم) بلکه بر آنیم, ابتداء به معرفی برخی شخصیتهایی که در باره مهدی کتاب, یا رساله نگاشته اند بپردازیم وآن گاه سیری در کتاب, یا رساله مورد نظر داشته باشیم: در باب موضوعاتی که به آنها پرداخته شده وچگونگی پرداخت.
کمال الدین وتمام النعمه
نوشته:
ابی جعفر محمدبن علی بن الحسین بن بابویه قمی, معروف به شیخ صدوق.
مصحح: علی اکبر غفاری.
ناشر: مؤسسه نشر اسلامی, وابسته به جامعه مدرسین, قم.
شماره صفحه ها: ۶۸۶
ابن بابویه, در قم, چشم به جهان گشود. در نزد فقهای بزرگ ومحدثان نامداری چون: علی بن بابویه (پدر خود) محمدبن حسن بن ولید, احمد بن علی بن ابراهیم هاشم قمی, احمد بن محمد بن یحیی عطار اشعری قمی, حسن بن ادریس قمی, حمزه بن محمد علوی و... دانش فقه وحدیث را فرا گرفت۱.
روح جست وجو گرش آرام نگرفت وبرای بهره گیری از محضر عالمان دیگر اسلامی, به سیر وسیاحت پرداخت:
در سال ۳۴۷ هـ. ق به ری رفت ودر آن جا به محضر ابوالحسن محمدبن احمد بن علی اسدی, راه یافت واز وی حدیث شنید.
در سال ۳۵۲ هـ. ق. به نیشابور رفت واز علمای آن جا, استفاده برد.
آن گاه به مشهد, کوفه, بغداد, همدان, بلخ, سرخس, ایلاق ومکه مکرمه رفت واز متخصصان فن حدیث, حدیث آموخت۲.
شیخ عبدالرحیم ربانی شیرازی, در مقدمه معانی الاخبار, تا دویست وپنجاه ودو تن, از بزرگان را که شیخ صدوق, از آنان استفاده کرده, یاد می کند.
شیخ صدوق, با کوشش فراوان, در راه کسب ودانش, به مقامهای عالی علمی دست یافت ودر رشته حدیث, به جایی رسید که (رئیس المحدثین) نام گرفت. ۳
شیخ طوسی درباره شخصیت والای ایشان می نویسد:
(ابو جعفر محمدبن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی, دانشمند جلیل القدر, بزرگوار, حافظ احادیث صاحب نظر در رجال وناقد اخبار بوده است. در میان دانشمندان قم, در حفظ وکثرت علم, کسی مانند وی, دیده نشده است. وی, نزدیک به سیصد کتاب, داشته است.)۴
از جمله آثار وی, کمال الدین وتمام النعمه است که گویا, پس از بازگشت از سفر مشهد, در سال ۲۵۲ هـ. ق.نگاشته است وانگیزه خود را از نگاشتن آن, چنین اعلام می دارد:
(آنچه مرا واداشت که به نگارش این کتاب بپردازم چنین بود: از زیارت حضرت امام رضا, صلوات الله علیه, به نیشابور برگشتم. دیدم. شیعیان آن جا درباره قائم(عج) مسأله دار شده اند. سعی کردم, آنان را با بیان روایاتی که از پیامبر(ص) وائمه(ع) رسیده به راه درست, رهنمون گردم. در این روزگار, بزرگی از مشایخ فضل ودانش وتقوا, از اهالی قم, به نام: نجم الدین ابو سعید محمدبن احمد بن علی بن صلت قمی, ادام الله توفیقه, در بازگشت از سفر بخارا, بر ما وارد شد. روزی درباره آراء وباورهای برخی از فلاسفه وعلمای منطق بخارا گفت: از آنان درباره حضرت قائم(عج) سخنانی شنیدم که مرا در مورد غیبت طولانی حضرت, دچار حیرت وتردید کرده است. من مطالبی در اثبات وجود حضرت مهدی(عج) برای زدودن تردید از او بیان کردم وروایاتی درباره غیبت, بر او خواندم, حیرت او بر طرف شد ودلش آرام گرفت. از من خواست, کتابی درباره غیبت حضرت مهدی(عج) بنویسم پذیرفتم وبه او وعده دادم که ان شاء الله وقتی به وطن خود (ری) برگشتم آن را عملی خواهم ساخت. تا این که شبی در خواب دیدم خانه کعبه را طواف می کنم وبه حجرالاسود رسیدم وآن را استلام کردم ناگاه دیدم, مولی صاحب الزمان(ع), پهلوی در کعبه ایستاده است. سلام کردم. حضرت جواب دادند.
فرمود: چرا کتابی راجع به (غیبت) نمی نویسی, تا ناراحتی ات برطرف شود؟
عرض کردم: یابن رسول الله(ص) من کتابها درباره غیبت شما نوشته ام.
حضرت فرمود: نه , آن موضوعات را نمی گویم, کتابی راجع به غیبت من بنویس وغیبتهای پیامبران را در آن نقل کن. سپس از نظرم غایب شد. من با اضطراب از خواب بیدار شدم وتا طلوع فجر, به گریه وزاری پرداختم, چون صبح شد, به منظور انجام امر ولی الله وحجت خدا, آغاز به نوشتن این کتاب کردم.)۵.
این اثر نفیس, در دو نوبت به گونه سنگی در ایران ویک نوبت به گونه حروفی در نجف ویک مرتبه با ترجمه چاپ شده است ولی, این چاپها, افتادگی, تحریف واشتباه فراوان دارد.
از این روی, آقای علی اکبر غفّاری, به تصحیح آن پرداخته ومؤسسه نشر اسلامی, به گونه زیبا ومطلوب, آن را چاپ ونشر داده است.
در تصحیح ومقابله این کتاب, بر هفت نسخه خطی اعتماد شده, از جمله:
۱. نسخه کتابخانه شخصی آیت الله ربّانی شیرازی.
۲. نسخه کتابخانه شخصی محدث ارموی به خط نستعلیق, همراه علل الشرایع.
۳. نسخه حاج باقر ترقّی.
۴. نسخه کتابخانه میرزا حسن مصطفوی تبریز.
۵. سه نسخه دیگر, از کتابخانه آیت الله مرعشی.
کتاب, پس از خطبه ومقدمه طولانی, که بخش عظیمی از کتاب را در بر گرفته, آغاز می شود. در مقدمه, مباحث کلامی سودمندی به رشته تحریر در آمده که مصحح محترم بحثهای مطرح شده را تفکیک کرده وبا عناوین زیر, آورده است:
الخلیفه, قبل الخلیفه.
وجوب طاعة الخلیفه.
لیس لاحدان یختار الخلیفه الاّ الله عزوجل.
وجوب وحدة الخلیفه فی کل عصر.
لزوم وجود الخلیفه.
وجوب عصمة الامام.
السر فی امره تعالی الملائکة بالسجود لادم علیه السلام.
وجوب معرفة المهدی(عج) فرجه.
اثبات الغیبة والحکمة فیها.
آن گاه به پاسخ از شبهات می پردازد ودیدگاههای گروههای گوناگون, چون: کیسانیه, ناووسیّه, واقفیه وزیدیه را در باب غیبت امام عصر(ع) به بوته نقد وبررسی می نهد وخرده گیریهای ابن بشّار وپاسخ ابن قُبه رازی و... را می آورد.
بر وجود امام غایب واین که از عترت است وظهور می کند وزمین را پر از عدل وداد خواهد کرد, دلایل محکم, متین ومنطقی اقامه می کند.
پس از این, گزارشی دارد خواندنی از مناظره ای که بین او ویکی از ملحدان, در حضور رکن الدوله امیر سعید, انجام گرفته است.
در نقض وابرام مسائل کلامی که از سوی مخالفان مطرح شده, کلام را به اوج می رساند ومباحث جالبی را عرضه می دارد۶ کتاب, در ۵۷ باب تنظیم شده که مطالب مهم آن, بدین شرح است:
۱. انبیا وحجتهای الهی که مدتی از دیدگان پنهان بوده اند: ادریس, نوح, صالح, ابراهیم, یوسف, موسی, عیسی و...
۲. کسانی که دارای عمر طولانی بوده اند.
۳. نیاز بشر به امام.
۴. سخنان پیشوایان دین درباره غیبت.
۵. کسانی که به محضر حضرت مشرف شده اند.
۶. اخبار وروایاتی که بیانگر نشانه های ظهورند.
۷. توقیعات صادر شده از ناحیه مقدسه.
و...
گرچه در این اثر از همه گونه احادیث: صحیح, ضعیف, حسن ومردود استفاده شده, ولی شیخ صدوق در اثبات غیبت وظهور ودیگر مطالب حسّاس, سعی می کند براحایث صحیح اعتماد کند.
کتاب, دائرة المعارف روایی است با دسته بندی بسیار جالب در باب موضوعات مربوط به امام عصر(ع).
الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد
نوشته:
محمد بن محمدبن نعمان عکبری,
معروف به شیخ مفید.
تحقیق: مؤسه آل البیت لاحیاء التراث, قم.
ناشر: کنگره هزاره شیخ مفید.
شمار صفحه ها:ج۱:۳۶۳,ج۲:۵۶۲
شیخ مفید از بزرگان فقهای شیعه در سده های چهارم وپنجم هجری است.۷ وی, در سال ۳۳۶ هـ. ق. در روستایی به نام عُکبرا دیده به جهان گشود. پدرش از مردم بصره ومدتی در شهر واسط, معلم بوده وسپس به عُکبرا آمده ودر همان جا ساکن شده است.
پدر, او را به بغداد می برد, تا به کسب دانش پردازد. او, پس از مدتی به محضر بزرگانی چون: شیخ صدوق, محمد بن جنید اسکافی, ابو علی صولی, ابوغالب رازی, ابن قولویه قمی و۸... راه می یابد واز آنان بهره می گیرد با استعداد وهوش فوق العاده ای که داشته, خیلی زود به مقامهای عالی علمی نائل می آید.
در کرخ بغداد, کرسی درسی پایه گذاری کرد وشاگردانی چون: سید مرتضی علم الهدی, سید رضی, نجاشی, شیخ طوسی, ابن حمزه, و... را پرورش داد۹ که بعدها هر یک, از ناموران بزرگ جهان اسلام شدند ومایه فخر تشیّع.
یافعی درباره شخصیت علمی وی می نویسد:
(او, عالم شیعه وصاحب نوشته های بسیار وشیخ وپیشوای آنان است. به ابن معلم ومفید معروف بود.
در کلام, فقه وجدل, بسیار زبردست بود وبا پیروان همه مذاهب, با جلالت وعظمت, مناظره می کرد.)۱۰
شیخ مفید, در سال ۴۱۳ هـ. ق. در بغداد, دیده از جهان فروبست. تشییع با شکوهی از جنازه وی انجام شد ودر میدان اُشنان, مردم , به امامت شاگرد برجسته اش, سید مرتضی, بر او نماز گزاردند ودر منزلش, دفن گردید وپس از چند سال, به قبرستان قریش انتقال یافت ودر جوار ابو جعفر(ع) دفن گردید۱۱.
از وی, آثار ارزشمندی به جای مانده که نجاشی هفتاد وهشت اثر نام می برد. شمار زیادی از آثار شیخ, در باب معارف اسلامی وامامت است۱۲ از جمله نوشته های ارزشمند وی, کتاب الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد است.
این اثر, مجموعه بسیار گرانبهایی است که به زندگانی امامان شیعه, از ابعاد گوناگون پرداخته شده است.
این اثر در دو جزء تنظیم شده: جزء اول به حیات امام علی(ع) اختصاص دارد وجزء دوّم به زندگانی دیگر ائمه(ع).
وبخش پایان کتاب (از صفحه ۳۳۹ تا آخر) ویژه امام مهدی(عج) است.
در این بخش, پس از بیان نام, کنیه وولادت حضرت مهدی, به دلائل عقلی بر وجود امام معصوم اشاره می شود, سپس سخنان پیامبر(ص) درباره غیبت وقیام حضرت که از سوی شیعه وسنی, پذیرفته شده اند واحادیث امامان معصوم(ع) آورده می شود. آن گاه نویسنده محترم, با بهره گیری از آیات قرآن وروایات پیشوایان دین, ویژگیهای حضرت مهدی(عج)را بر می شمرد واز بشارت پیامبر(ص) به ظهور حضرت در آخر الزمان یاد می کند.
مطالب اساسی این بخش از کتاب, به شرح زیر می پردازد:
ادله عقلی ونقلی بر امامت امام عصر(عج).
روایاتی که درباره حضرت مهدی(عج) رسیده است.
اشخاصی که به فیض ملاقات وزیارت حضرت نائل آمده اند.
برخی کرامات ومعجزات حضرت در عصر غیبت.
نشانهای ظهور وحوادثی که پیش از ظهور حضرت, رخ خواهد داد.
سال, روز ومحل قیام.
چگونگی گردآوری سپاه ومأموریت آنان.
مسیر حرکت.
مدت امامت وحکومت.
جریاناتی که در آن روزگار رخ می دهد.
وضعیت زمین ومردم در آن عصر.
ویژگیهای جمال, شمایل, شیوه رفتار سیره اخلاقی وعملی حضرت مهدی(عج) به گونه بسیار محققانه, براساس منابع متقن ودیدگاههای مستدل عقلی ونقلی.
الفصول العشره فی الغیبه
نوشته:
شیخ مفید
تحقیق: فارس حسون.
ناشر: کنگره هزاره شیخ مفید.
شماره صفحه ها:۱۰۳
شیخ مفید در آغاز این رساله اشاره می کند:
(در دیگر نوشته های خود, به مسائلی چون: وجوب امامت, عصمت امام, ویژگیهای امام, دلائل امامت ائمه معصومین(ع) نقد ادعای مخالفان, فلسفه غیبت و... پرداخته ام. در این نوشته, به ده پرسش درباره مهدی, پاسخ می دهم.)
شیخ در مورد اهمیت وجایگاه این رساله می نویسد:
(در این اثر, آنچه تمامی خردمندان بدان نیاز دارند, آورده شده وبه گونه ساده, در دسترس همگان قرار گرفته است.)
شیخ بر این نظراست که اگر کسی از محتوای این رساله, آگاهی یابد, از نوشته های دیگر وی, در این باره, بی نیاز خواهد بود.
پرسشهای دهگانه:
۱. آیا امام حسن عسکری(ع) فرزندی به نام مهدی داشته است؟ آیا این را فقط شیعه باور دارد, یا غیر شیعیان نیز, بدان اعتراف دارند؟
۲. تکذیب وجود فرزند برای امام عسکری(ع), از سوی جعفربن علی (عموی امام زمان).
۳. امام حسن عسکری اگر فرزندی به نام مهدی داشت, چطور در وصیت خود, از او نام نبرده وبه مادرش وصیت کرده است.
۴. دلیل بر ولادت مخفیانه وغیبت آن حضرت چیست؟
۵. غیبت طولانی, خلاف عادت, پذیرفته نیست. چگونه می تواند فردی که در زمانهای دور, چشم به جهان گشوده, تا این زمان, (۴۱۱ هـ.ق) زنده باشد؟
۶. غیبت طولانی, با دست نیابیدن ومشخص نبودن محل سکونت وی, چگونه ممکن است؟
۷. بر فرض صحت غیبت, در صورت اجرا نکردن حدود, بیان نکردن احکام, هدایت نکردن گمراهان, اقامه نکردن امر بمعروف ونهی از منکر و... چه نفعی خواهد داشت؟
۸. به هر دلیلی که شیعه امامیه ادعاهای فطحیه, کیسانیه, ناووسیه واسماعیلیه را در باب غیبت باطل می شمارد, به همان دلیل ادعای شیعه امامیه نیز, در غیبت حضرت مهدی باطل است.
۹. شیعه امامیه بر این باور است که خداوند غیبت آن حضرت را لازم دانسته وخداوند چیزی را اراده نمی کند, مگر آن که دارای مصلحت باشد. از سوی دیگر شیعه امامیه معتقد است که در مشاهده آن حضرت واخذ معارف دین از وی, مصلحت کامل بندگان وجود دارد وبا ظهور آن حضرت, همه مصالح تحقق می پذیرد. بنابراین چگونه خداوند غیبت حضرت را اراده نموده است.
۱۰. اگر امامیه بر غیبت امام عصر(عج) اصرار کند, باید در هنگام ظهور, معتقد به معجزه باشد, تا مردم او را بشناسند, در حالی که داشتن معجزه از ویژگیهای پیامبران الهی است.
پس از طرح پرسشهای بالا, شیخ, به یکایک آنها به شرح پاسخ می دهد.
این اثر با عناوین: (المسائل العشرة فی الغیبة والاجوبة عن المسائل العشر) در نجف وقم چاپ شده واخیراً در هزاره شیخ مفید, با دیگر آثار وی (مصنفات ج۳) نشر یافته است.
رسالة ثانیة فی الغیبة
نوشته:
شیخ مفید.
تحقیق: علاء آل جعفر.
ناشر: کنگره شیخ مفید.
شماره صفحه ها: ۶۰
این رساله کم حجم نیز, پاسخ به پرسشهایی است که از سوی شخصی درباره غیبت وظهور امام زمان(عج) مطرح شده وشیخ مفید به آنها پاسخ داده است.
سؤال می کند: چه دلیلی بر وجود امام زمان هست؟
شیخ مفید, با استناد به ادله نقلی (احادیث وروایات صحیح) ومورد پذیرش شیعه وسنی وادله عقلی, این پرسش را پاسخ می گوید.
پرسش دیگر: چگونه کسی که طرفدار عدل وتوحید است, امامت کسی را که ولادت او قطعی نیست می پذیرد.
آیا چنین چیزی به عقل, یا وحی درست می آید؟
شیخ مفید, در پاسخ, با اشاره به احادیث وادله ای که می گوید زمین نباید خالی از حجّت باشد, استدلال می کند ومی نویسد:
(حجت ویژگیهایی دارد. کسی حجت است که آن اوصاف را دارا باشد. ودر اولاد عباس, اولاد علی وقریش, کسی با این اوصاف نیست.
براساس این استدلال عقلی, حجت باید فرد دیگری باشد, هر چند ظاهر وپیدا نباشد. زیرا مسلّم است شخصی می تواند حجت باشد که از خطا وگناه معصوم باشد.
بنابراین, لازم می آید که حجت(عج) غائب باشد.۱۳)
در این رساله, پنج پرسش مطرح شده که شیخ, محکم ومتقن از آنها پاسخ می دهد.
افزون بر آثاری که از شیخ مفید درباره مسأله غیبت امام عصر(عج) برشمردیم, آثار دیگری نیز, از شیخ به جا مانده که برخی از آنها در ضمن مجموعه ای تحت عنوان: (خمس رسائل فی اثبات الحجة) از سوی دارالکتب التجاریه نجف اشرف, در سال ۱۳۷۰. هـ ق. به چاپ رسیده است.
در جلد ۷ مصنفات شیخ مفید نیز که از سوی کنگره نشر یافته, چهار رساله, از جمله همین رساله حاضر, به چاپ رسیده است. البته از آن جا که بنابر معرفی تمام نوشته های شیخ مفید, در این باره نیست, به همین اندازه بسنده می کنیم.
اثبات الوصیه
نوشته:
ابی الحسن علی بن الحسین بن علی المسعودی.
ناشر: دارالضواء, بیروت.
شماره صفحه ها: ۲۹۵.
مسعودی, در شهر بابِل دیده به جهان گشود ودر بغداد به کسب دانش پرداخت۱۴. سپس برای ادامه تحصیل, به مصر سفر کرد واز آن جا برای استفاده از علمای بصره, راهی آن دیار شد, از دانشمند برجسته بصره, از جمله: ابا خلیفه الحمحی بهره گرفت۱۵.
در سال ۳۰۹ هـ. ق. از شهرهای فارس وکرمان دیدن کرد ومدتی در استخر فارس اقامت گزید واز عالمان آن منطقه بهره جست, از آن جا به هند وچین سفر کرد. این مرحله از سیر وسیاحت علمی خود را در عمان به پایان برد.
در سال ۳۱۴ هـ. ق. مرحله دیگری از هجرت علمی خود را از عمّان آغاز کرد وبه ماوراء آذربایجان, گرگان, فلسطین وشام رفت. در سال ۳۳۲ هـ. ق. عازم انطاکیه وسپس مصر شد. در مصر اقامت گزید ودر جمادی الآخر سال ۳۴۵ هـ. ق. یا ۳۶۳ هـ. ق. در همان جا به درود حیات گفت.۱۶
مسعودی را از بزرگان دانش رجال وتراجم,شخصیت برجسته علمی, جلیل القدر, مورد اطمینان وبزرگوار معرفی کرده اند۱۷.
از مسعودی, آثار ارزنده ای در موضوعات گوناگون به یادگار مانده که از آن جمله است: اثبات الوصیه. کتاب ارزشمند اثبات الوصیة, موضوعات: تاریخی واعتقادی و... را در بر دارد. ابتدا, به بیان جنود عقل وجهل, خلق جن وناس وسجود ملائکه پرداخته است, آن گاه, جریانهای تاریخی را از هبوط آدم, رسالت انبیاء الهی ومردان بزرگ, تا ولادت پیامبر اکرم اسلام(ص), به بحث می گذارد.
بعد می پردازد به چگونگی انتقال پیامبر(ص) از اصلاب انبیاء وحوادث صدر اسلام: دعوت خصوصی وعمومی, معراج وهجرت پیامبر(ص) ونزول قرآن, اثبات امامت تک تک ائمه(ع), از نظر تاریخی در محدوده تاریخ ائمه(ع) جریانهایی که در عصر هر امامی اتفاق افتاده, شیوه برخورد آنان با حاکمان زمان وعکس العملهای حاکمان را به رشته تحریر در می آورد. در پایان, امامت امام عصر(عج) را از زبان مخبران صادق اثبات می کند وموضوعاتی را به شرح زیر, در باب امامت امام دوازدهم ومسأله غیبت وی, به بوته بررسی می نهد: امام زمان فرزند کیست؟
ویژگیها حضرت.
انتظار فرج.
نشانه های ظهور.
مقابله حضرت به هنگام ظهور با ستمکاران و...
کفایة الاثر
نوشته:
ابی القاسم علی بن محمدبن علی الخزاز القمی الرازی.
تحقیق: سید عبداللطیف حسینی کوه کمری خوئی.
ناشر: انتشارات بیدار, قم.
شماره صفحه ها: ۴۰۲
مؤلف این اثر نفیس, از دانشمندان اواسط قرن چهارم هجری واز شاگردان شیخ صدوق است که در قم زاده شده ودر ری می زیسته است۱۸.
صاحب ریاض درباره وی می نویسد:
(... الشیخ الاجل الاقدم ابوالقاسم علی بن محمدبن علی الخزاز الرازی القمی قدس سره, الفاضل العالم المتکلم الجلیل الفقیه المحدث المعروف تلمیذ الصدوق وامثاله.)۱۹
ابوالقاسم علی بن محمدبن علی الخزاز الرازی قمی, فاضل, عالم, متکلم, فقیه محدث واز شاگردان صدوق ومانند وی بوده است.
از متن کتاب بر می آید نویسنده افزون بر صدوق, از شمار زیادی از علماء وراویان استفاده برده وشمار زیادی از وی نقل روایت کرده اند, از جمله: ابوالبرکات علی بن الحسین الحسینی الجوری, محمدبن ابی الحسن بن عبدالصمد القمی, محمد بن الحسین بن سعید قمی المجاور به بغداد و...
از جمله آثاری که از وی, به جا مانده کتاب ارزشمند کفایة الاثر است. این اثر, نخستین کتابی است که در موضوع خود, به این شیوه نگارش یافته وپس از آن. بسیاری از نویسندگان از آن الگو گرفته اند.
مرحوم بهبهانی در تعلیقات خود بررجال میرزای کبیر, درباره ارزش علمی کتاب ودیدگاههای نویسنده کفایة الاثر, می نویسد:
رأیت کتاب الکفایة کتاباً مبسوطاً فی غایة الجودة جمیعه نصوص عن الرسول صلی الله علیه وآله وعن غیره ایضاً فی الائمة الاثنی عشر وفیه بعض تحقیقاته یظهر منه کونه فی غایة الفضل)۲۰
کتاب کفایة الاثر را کتابی دراز دامن, در نهایت خوبی یافتم. تمام مطالب آن را روایاتی که از رسول اکرم(ص) وغیر ایشان درباره ائمه(ع) رسیده است, تشکیل می دهد. در آن, برخی تحقیقات یافت می شود که گواه فضل ودانش بالای مؤلف است.
نویسنده در انگیزه تألیف کتاب می نویسد:
(برخی شیعیان, آگاهی کافی در امر امامت نداشتند, از این روی, طرح بعضی شبهات از سوی مخالفان وگروههای مخالف, امر را بر آنان مشتبه کرده بود, تا آن جا که دلیلهای روایی بر اثبات امامت ائمه(ع) را انکار می کردند. شیعیان دست خود را از دلیلهای روایی ونصوص بر امامت, تهی می دیدند. حتی برخی پا را فراتر گذاشته وگمان کردند, از صحابه نیز نسبت به امامت خبر واثری نرسیده است. چون وضعیت اعتقاد دینی آنان را این گونه یافتم. برخود لازم دیدم, در این مسأله به تحقیق وجست وجو بپردازم وبا گردآوری آثار واخباری که امامت ائمه(ع) را اثبات می کند, حقیقت را بر همگان آشکار کنم وشبهات مطرح شده را پاسخ گویم.)
اخبار وروایات فراوانی از پیامبر(ص) رسیده که پس از ختم نبوت, امر امامت وخلافت را دوازده نور پاک بر عهده می گیرند: که اوّل آنان علی(ع) وآخر آنان مهدی(عج) است.
علما, از دیر باز, به گردآوری واستدلال به این اخبار, بر مسأله امامت پرداخته اند وآثاری را سامان داده اند.
عالمی که از عهده این امر مهم واساسی به خوبی برآمده وبه گونه تحسین برانگیزی آن را به انجام رسانده, قمی رازی, در کتاب کفایة الاثر است.
مؤلف با تلاش بسیار وابتکار در خور تقدیر, روایات واحادیثی که به طور صریح بر امامت ائمه(ع) دلالت دارند واصحاب مشهور پیامبر(ص) مانند: علی(ع), عبدالله بن عباس, عبدالله بن مسعود, ابی سعید خدری, ابی ذر غفاری, سلمان فارسی, فاطمه(س), ام السلمه وعایشه از حضرت شنیده وروایت کرده اند. آورده است.
سپس اخبار وروایاتی که درباره تعیین هر یک از ائمه(ع), به نصّ صریح امام پیشین رسیده, با نظم ویژه ای نقل کرده وآنها را دلیل محکم واستواری بر انتصاب ائمه(ع), بویژه امام زمان(ع), می داند. از این روی, حجت را بر همگان تمام شده می انگارد.
افزون بر این, آخرین باب کتاب را به روایاتی که از سوی امام عسکری(ع) درباره حضرت مهدی وامامت پیشوای دوازدهم شیعیان رسیده اختصاص داده است.
در پایان, روایاتی که از زید, بر امامت امام عصر(عج) نقل شده, می آورد.
این اثر نفیس, از متون کهن درباب امامت است که از جهت اتقان, همواره مورد توجه بزرگان دانش حدیث بوده ومتن آن بر بسیاری از علمای برجسته خوانده شده واز سوی آنان اجازه نقل به افراد موثق صادر شده است.
چاپ حاضر, با نسخه های مورد اعتماد وبرخی روایات آن با کمال الدین شیخ صدوق مقابله وتصحیح شده واز اعتبار بالایی بهره مند است.
المقنع فی الغیبة
نوشته:
سید مرتضی علم الهدی
تحقیق: سید محمد علی حکیم.
چاپ شده در: مجلّه تراثنا, شماره دوّم, سال هفتم, ۱۴۱۲ هـ. ق.
شماره صفحه ها: ۵۷
سید مرتضی, از دانشمندان ونوابع قرن چهارم وپنجم هـ. ق. است در سال ۳۵۵ هـ. ق. در, شهر بغداد دیده به جهان گشود. از کودکی به فراگیری دانش پرداخت ودر جوانی در بسیاری علوم سر آمد شد. وی, از شاگردان ممتاز شیخ مفید است.
افزون بر بهره وری از محضر شیخ مفید, از محضر بزرگانی چون: هارون بن موسی تلعکبری, حسین بن بابویه قمی, ابن نباته, ابو عبدالله محمدبن عمران مرزبانی خراسان, احمدبن سهل دیباجی احمد بن سعید کوفی... بهره جسته است.
سرانجام, پس پروراندن شاگردان بسیار, خدمات ارزنده به تشیع واسلام وبه جای گذاردن آثار فراوان, در هشتاد ویک سالگی, به درود حیات گفت۲۱.
از آثار ارزنده وی رساله المقنع است در موضوع غیبت.
این اثر, با وجود حجم اندک از جمله متقن ترین متون است.
ارزش کتاب, زمانی بیشتر هویدا می شود که می بینیم بزرگانی چون: شیخ طوسی, فرازهایی از متن کتاب ودر برخی موارد, خلاصه ای از مطالب را در کتاب الغیبة خویش آورده است.
امین الاسلام طبرسی در فصلهای گوناگون کتاب اعلام الوری بأعلام الهدی, گاه عین عبارتها وگاه مضمون مطالب را آورده است.
اهتمام بزرگان به این اثر, نمایانگر حسن تألیف واتقان واستواری دیدگاهها وارزش فوق العاده وبرتر آن است.
سید مرتضی, درباره سبب نگارش این رساله می نویسد:
در مجلس وزیر السید, سخن از غیبت امام عصر(عج) به میان آمد واین امر مرا بر آن داشت, در این باب اثر کوتاهی بنگارم.)
صاحب الذّریعة از قول استادش محدث نوری, نقل می کند:
(سید مرتضی, این کتاب را برای وزیر مغربی, ابوالحسن علی بن الحسین بن علی بن هارون بن عبدالعزیز الاراجتی نوشته است.۲۲
از اشاره هایی که سیّد در الشافی فی الامامة وتنزیه الانبیاء, والائمه(ع) دارد, بر می آید که (المنقع) پس از آن دو اثر نگاشته شده است.
این اثر, به گفته اهل تحقیق, به جز در این اواخر که در مجله تراثنا, چاپ شده, تاکنون به صورت مستقل چاپ نشده است. محقق محترم در این چاپ, بر نسخه های ارزشمندی به ترتیب قدمت واستواری متن اعتماد کرده است:
۱. نسخه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران, تاریخ پایان استنساخ, ۸ شعبان ۱۰۷۰ هـ. ق.
به خط ابراهیم بن محمد حرفوشی.
این نسخه, کامل ترین نسخه موجود ومشتمل بر تمامی کتاب المقنع فی الغیبة, با تمام افزوده آن است, تحت عنوان: (الزیادة المکملة), جز این که برگ آخر آن, افتاده است.
۲. نسخه کتابخانه مجلس شورای اسلامی, تهران. این نسخه, بخشی از المقنع را در بر دارد.
۳. نسخه کتابخانه آیت الله مرعشی, قم. این نسخه, به خط محمدبن ابراهیم بن عیسی البحرانی الأوالی نوشته شده واز نسخه های خطی قرن دهم هجری است.
محقق محترم, کار تحقیق را به صورت تطبیق وتلفیق, با نسخه های یاد شده انجام داده است ودر پاورقی, آن جا که نیاز به ذکر اختلاف نسخه ها بوده, اشاره کرده وافزون بر این, برخی مطالب وکلمات را توضیح داده است.
مطالب کتاب که بدون عنوان وسرفصل بوده, از سوی محقق عنوان گذاری شده که خواننده, به آسانی به مطالب کتاب, دسترسی خواهد یافت.
در متن کتاب نیز, برخی نکات را در داخل کروشه, روشن کرده است.
کتاب, با حمد وسپاس الهی ودرود بر بنده برگزیده خداوند, پیامبر مکرم اسلام شروع شده وپس از بیان انگیزه تالیف, ادعای مخالفان را طرح می کند:
سخن از غیبت امام زمان, برای شیعیان مشکل است).
در پی طرح ادعای مخالفان, می نویسد:
(به مسأله غیبت, باید از زاویه ساختار اصولی نگریست, زیرا مسأله غیبت امام عصر(عج), فرع اصولی است که اگر آن اصول, برهانی شود, سخن از غیبت آسان ترین وروشن ترین بحث خواهد بود وگرنه, سخن گفتن بدون پرداختن به بحث اصولی, مبنایی نخواهد داشت.)
سپس اصولی را که بایسته بحث در این باب است, با استناد به برهانهای عقلی ونقلی به شرح زیر اثبات می کند:
اصل امامت.
اصل عصمت.
اصل وجوب امامت.
اصل وجوب عصمت.
سیّد, در ضمن اثبات این اصول, شبهات وادعاهایی که از سوی مسلکها وفرقه های گوناگون مانند: کیسانیه, ناووسیّه, واقفیه و... مطرح شده, پاسخ می دهد. با شیوه برهان عقلی وارد مباحث مربوط به غیبت می شود وهمراه بیان مطالب, به برخی از شبهات نیز پاسخ می گوید.
عناوین عمده مباحث طرح شده به شرح زیر است:
حکمت غیبت, جهل وبی خبری از حکمت, منافات نداشتن جهل به حکمت غیبت با غیبت و... درباره حکمت غیبت وسبب آن می نویسد:
(... امّا لسبب الغیبة فهو. اخافة الظالمین له علیه السلام...)۲۳
سبب غیبت امام عصر(عج) ترس از ستمگران بوده است.
سپس با حفظ اصول ومبانی که پی ریخته, پاسخ مخالفان را می دهد. شبهات بدانها پرداخته شده, بدین شرح هستند:
تفاوت میان پنهان شدن پیامبر(ص) وامام چیست؟
چرا ائمه(ع), پیش از امام زمان, غایب نشدند, در حالی که آنان نیز, ترس از ستمگران داشتند؟ چه فرق بین وجود وعدم کسی است که سودی از سوی او به کسی نرسد؟
اگر ملاک غیبت, ترس از دشمنان است, آیا خداوند امام عصر را ایمن از دشمنان, ظاهر خواهد کرد؟ احکام وحدود در زمان غیبت بر عهده کیست؟!
علت ظاهر نشدنِ حضرت,بر دوستانش چیست؟
فرق بین دوست ودشمن در فلسفه وعلت غیبت کدام است؟
و...
این اثر ارزشمند, تکمله ای دارد, به نام: الزیادة المکمل بها کتاب المقنع) که در پایان همین اثر, آمده است.
در آغاز بخش افزوده, به مسأله بهره شیعیان وپیروان امام, در زمان غیبت می پردازد ویادآور می شود که غیبت حضرت, سبب آن نمی شود که امام, نقشی در امور مسلمانان نداشته باشد واثبات می کند که در اطاعت وپیروی از امام واستفاده از وجود شریف وی, تفاوتی بین وجود وغیبت او, نیست. از طرفی ظهور امام برای اولیاء واجب وضروری نیست. امام, در حال غیبت نیز, بر آنچه پیش می آید وبر شیعیان می گذرد وشیعیان انجام می دهند, آگاه وبر کم وکیف جریانهایی که اتفاق می افتد گواه است.
سپس با طرح پرسشهایی در مورد علم امام(ع) مباحث این بخش را به پایان می برد.
البرهان علی صحة طول عمر الامام صاحب الزمان(عج), ج۲
نوشته:
محمّد الکراچکی الطرابلسی.
تحقیق وتعلیق: شیخ عبدالله نعمه.
ناشر: دارالذخار, قم.
مؤلف, از بزرگان شیعه, است.
وی برای کسب دانش ادب, فقه, حدیث و... به بلاد اسلامی سفرهای بسیار کرده ونزد بزرگان دانش, چون: شیخ مفید, به فراگیری دانش پرداخته است.
یافعی درباره شخصیت علمی وی می نویسد:
(ابوالفتح الکراچکی خیمی, رأس شیعه صاحب تصانیف نحوی لغوی منجم, طبیب, متکلم از کبار اصحاب شریف مرتضی است.۲۴)
وی, پس از عمری تلاش علمی گسترده وبهره رسانی علمی به امت اسلامی ودفاع از کیان تشیّع, در تاریخ ۴۴۹ هـ. ق) به درود حیات گفت۲۵.
او, آثار فراوانی در فقه, اخبار, اصول دین, نجوم, هیئت وانساب دارد, از جمله آثار ارزشمند وی, کتاب شریف کنز الفوائد است.
مؤلف, در جزء دوّم کنز الفوائد, رساله ای تحت عنوان: البرهان علی صحة طول عمر الامام صاحب الزمان(عج) نگاشته است.
مؤلف محترم درباره انکار طول عمر امام عصر از سوی مخالفان می نویسد:
(چون مخالفان غیبت امام عصر(عج), نتوانسته اند موضوع طول عمر حضرت را حل کنند, منکر وجود امام عصر(عج) شده اند وطول عمر امام عصر را, دلیل بر بطلان دیدگاه شیعه دانسته اند.)
در مقام پاسخ, منکران وجود امام عصر(عج) را به چند گروه تقسیم می کند وسپس دیدگاههای فلاسفه, منجمان, اطبا وطرفداران عادات را در مورد طول عمر انسانها, یاد آور می شود ودر پایان, براساس باورهای دینی مورد پذیرش همگان, شواهد عینی وتاریخی, اشکالات را پاسخ می گوید واز کسانی که عمر طولانی داشته اند وهنوز حیات دارند, مانند: حضرت خضر, بر اثبات مطلب گواه می آورد.
کتاب الغیبة
نوشته:
شیخ الطائفة ابی جعفر محمد بن الحسن الطوسی.
تحقیق: شیخ عبدالله تهرانی وشیخ احمد ناصح.
ناشر: موسسه معارف اسلامی, قم.
شماره صفحه ها: ۵۶۹.
شیخ طوسی, از بزرگترین علمای اسلام است.
وی, در سال ۳۸۵ هـ در شهر طوس دیده به جهان گشود ودر همان جا, علوم مقدماتی, فقه, اصول وحدیث را از, استادان عصر خویش فرا گرفت. در سال ۴۰۸ هـ. ق.
به عراق مهاجرت کرد ودر بغداد, حدود پنج سال از پیشوای بزرگ شیعیان, شیخ مفید وبرخی اساتید دیگر بهره برد.
پس از رحلت شیخ مفید, حدود ۲۳ سال از محضر پرفیض سید مرتضی ودیگر بزرگان, استفاده های فراوانی بر دو حدود ۱۲ سال پیشوای علمی بغداد بود وکرسی درس عظیم آن جا رابر عهده داشت, سپس به نجف اشرف مهاجرت کرد.در نجف, حوزه علوم اسلامی را بنیاد نهاد وبقیه عمر پربرکتش را در آن شهر به تألیف, تصنیف وتدریس گذراند ودر سال ۴۶۰ هـ ق. به دیدار حق شتافت۲۶.
شیخ, عالمی جامع ومسلط بر علوم متداول زمان خود بوده ودر زوایای گوناگون فرهنگ اسلامی, قلم زده وآثار گرانبها وارزشمندی از خود, به جا گذاشته است. درباب عقاید, بویژه مسأله مهدویت وغیبت امام عصر(ع), افزون بر کتاب؟ تخلیص الشافی سید مرتضی, که در جلد اول وچهارم آن درباره امام زمان, به شرح بحث کرده, کتاب جدا گانه ای در خصوص غیبت امام زمان به نام الغیبة, نگاشته است.
این کتاب, از ابتکار وجامعیت کم نظیر شیخ, حکایت دارد, وی در این اثر, به همه جوانب مسأله غیبت, به گونه دقیق واستوار رسیده وپاسخ اشکالات مخالفان را با استدلال به کتاب, سنت وعقل داده است ودیدگاه شیعه را با استدلالهای دقیق, روشن کرده است.
آقا بزرگ تهرانی, در اهمیّت وعظمت این اثر ارزنده می نویسد:
(قد تضمن اقوی الحجج والبراهین العقلیه والنقلیه علی وجود الامام(ع) وغیبته ثم ظهوره فی آخر الزمان...)۲۷
[کتاب حاضر] قوی ترین برهانهای عقلی ونقلی بر وجود امام زمان(ع) وغیبت وظهور آن حضرت را در آخر الزمان, در بر دارد.
شیخ طوسی در مقدمه کتاب, انگیزه تالیف کتاب را چنین بیان می کند:
(شیخ بزرگوار ما, به من دستور داد, کتابی درباره غیبت صاحب الزمان وسبب دوام غیبت وپاسخ شبهات مخالفان بنویسم.
من, با وجود کمی فرصت وناراحتی روحی وموانع روزگار, پیشنهاد او را پذیرفتم وبه گونه اختصار, آن را تعقیب خواهم کرد.
کتاب الغیبه, امهات مباحث مربوط به غیبت امام عصر(ع) را در بر دارد, از جمله: غیبت , علت واسباب غیبت, حکمت غیبت و....
در آغاز, با ادله وبرهانهای بسیار, وجود امام زمان را واین که حضرت, فرزند بلافصل امام حسن عسکری است, ثابت می کند, به شبهات فرق گوناگون, از جمله: اسماعیلیه, زیدیه, کیسانیه, ناووسیه, واقفیه, فطحیه و..., با استناد به روایات پاسخ می دهد. آن گاه برای رفع استبعاد از غایب شدن حضرت مهدی(ع) به غایب شدن پیامبر(ص) در شعب ابی طالب.
غایب شدن حضرت یوسف, موسی, یونس, اصحاب کهف و... استشهاد می کند وبرای طبیعی جلوه دادن طول عمر حضرت, عمر طولانی حضرت نوح, خضر و... را گواه می آورد.
وبه این نکته تأکید می ورزد که طولانی کردن عمر افراد برای خداوند توانا, کار مشکلی نیست واو بر هر کاری تواناست ومی تواند به افراد عمر طولانی ببخشد وآنان را سالیان سال زنده نگهدارد, چنانکه اهل بهشت, در بهشت جوان می مانند وپیر نمی شوند.
در مورد فلسفه غیبت, ترس از کشته شدن را یادآور می شود ودرباره فایده غیبت می نویسد:
(وجود حضرت, لطفی است وتصرف وی در امور, لطفی دیگر. خدا به وسیله امام, لطف خویش را به انسانها می رساند. فردی را که برای اداره جامعه لازم است, آفریده وحجت را بر مردم تمام کرده, تا اگر خواستند از وجودش بهره ببرند, حجت را بر آنان تمام کرده است. مردم هستند که اسباب ترس وغیبت را فراهم ساخته اند. از جانب خداوند, فیض, کامل است, قابلیت قابل شرط است).
این کتاب, تا کنون, بارها به چاپ رسیده: نخستین بار در تبریز, چاپ سنگی, سال ۱۳۲۳ هـ. ق. چاپ دوّم در نجف در قم وتهران بارها اُفست شده است.
از آن جا که چاپهای پیشین اشتباه بسیار داشته ودر مواردی افتادگی, محققان محترم کتاب بر آن می شوند, چاپ تصحیح وتحقیق شده ای از این اثر ارزشمند, عرضه بدارند. از این روی متن آن را, با نسخه آستان قدس رضوی, کتابخانه مدرسه فیضیه, کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی که اصل نسخه نجف است, مقابله می کنند وبه گونه ای مطلوب ودر خور, به بازار دانش عرضه می دارند.
اعلام الوری باعلام الهدی
نوشته:
امین الاسلام, ابی علی الفضل بن الحسن الطبرسی.
تصحیح وتعلیق: علی اکبر غفاری.
ناشر: دارالمعرفه, بیروت.
شماره صفحه ها: ۴۶۰.
امین الاسلام طبرسی, از عالمان, مفسران, مجتهدان بنام قرن پنجم وششم هجری است.
وی, به احتمال زیاد, به سال ۴۶۸, یا ۴۶۹, دیده به جهان گشوده وروزگار جوانی را در مشهد مقدس, به فراگیری دانش گذراند ودر رشته های علمی متداول: ادبیات عرب, حدیث, فقه, اصول, تفسیر و... اطلاعات گسترده ای اندوخت ودر این دانشها, صاحب نظر شد ودر سال ۵۲۳ هـ. ق. به شهر سبزوار رفت وتا پایان عمر, در همان جا بزیست وبه نشر فرهنگ اسلامی پرداخت۲۸.
ابوالحسن علی بن زید بیهقی معاصر طبرسی درباره مقام علمی وی می نویسد:
(در نحو, فرید بود... در علوم دیگر, به درجه افادت رسید. تصانیف بسیار است او را...۲۹)
مرحوم طبرسی, پس از سالها تحقیق, تألیف, تدریس, تربیت شاگردان و... به سال ۵۴۸ هـ. ق. در سبزوار به دیدار حق شتافت.
از وی, آثار علمی بسیار به جا مانده, از جمله: اعلام الوری بأعلام الهدی۳۰. وی در این اثر, زوایای گوناگون زندگی ائمه(ع) را با تتبع وسیع وژرف, نمایانده ودر بیان مطالب, شیوه استدلال عقلی ونقلی را به گونه بسیار عالمانه ودقیق پی گرفته وبا ابتکار در خوری, مباحث را روشن وبه اثبات رسانده است. مطالب کتاب, از چنان اتقانی برخوردار است که عالمان بزرگ, در نوشته های خود, فصل, یا فصلهایی را از آن, به صورت کامل نقل کرده اند.
نویسنده, کتاب را در چهار رکن اساسی, سامان داده, رکن چهارم آن, درباره امامت ائمه(ع) بویژه امامت امام زمان(ع) است. درباره امام زمان(ع), روی مطالب زیر, انگشت گذارده است:
اسم, کنیه, لقب, ولادت, نام مادر گرامی حضرت, کسانی که امام را در کوچکی ملاقات کرده اند, اثبات امامت امام عصر, به دلیل عقل, چگونگی غیبت, دلایل وشواهد بر غیبت, برخی توقیعات, نام کسانی که به دیدار امام توفیق یافته اند, نشانه های قیام, ایّام ظهور, سیره عملی حضرت, به هنگام قیام, روش حکومت وویژگیهایی که در حضرت وجود دارد و...
در پایان, به پاسخ شبهات می پردازد:
۱. علت طولانی شدن غیبت؟
۲. اگر غیبت, سودی به حال مسلمانان نداشته باشد, چه تفاوتی بین حیات ومرگ حضرت خواهد بود.
۳. حکم حدودی که بر جنایتکاران در زمان غیبت واجب می شود, چیست؟
۴. دلیل غیبت.
۵. آیا ادله ای که برای غیبت امام عصر(عج) مورد استناد قرار گرفته, کافی است.
۶. اگر شیعه پذیرفته است که پس از پیامبر(ص) نبیّ نخواهد آمد, چگونه در اخبار شیعه, آمده: مهدی شریعت را نسخ می کند, به حکم داوود حکم می کند, جزیه نمی پذیرد و... آیا اینها اثبات نبوت جدید نیست؟
التذکرة فی احوال الموتی وامور الاخرة:
نوشته:
امام الحافظ القرطبی.
تصحیح وتعلیق: احمد مُرسی.
ناشر:
شمار صفحه ها:
قرطبی, از مفسران بزرگ اهل سنت وپیر ومذهب مالک است. دانشمندانی که به بیوگرافی وی اشاره کرده اند, او را به اوصاف حمیده, تبحر در علوم, بویژه تفسیر, ستوده اند۳۱.
زرکلی می نویسد:
(وی, مردصالح, متعبّد از اهل قرطبه است که در شرق مینة ابن خصیب (در شمال اسیوط مصر) اقامت گزید ودر همان جا وفات کرد. انسان پارسا وکم مؤنه ای بوده که با یک لباس در جامعه حضور می یافته ودارای تألیفات زیادی است... از جمله: التذکرة باحوال الموتی واحوال الآخرة)۳۲
کتاب التذکره, در دو مجلّد, در مصر چاپ شده که بخشی از جلد دوّم آن, درباره حضرت مهدی(عج) است.
مؤلف در جلد دوّم, تحت عنوان: (الخلیفة الکائن فی آخر الزمان المسمی بالمهدی وعلامة خروجه) روایاتی که صحابه از رسول خدا(ص) درباره خلیفه آخر الزمان ونشانه های ظهور او, نقل کرده اند, گرد آورده است.
در بابهای دیگر, به موضوعاتی به شرح زیر اشاره دارد:
فتنه بین مغرب ومشرق, خروج سفیانی, جریان لشکر کشیها و...
در مورد این گونه روایات, از قول حافظ ابوالخطاب بن دحیه می آورد:
(این گونه مسائل, از قول پیامبر(ص) مستند موثقی نداشته واز پیامبر(ص) نرسیده است وبیان آن, انسان را از عدالت ساقط می کند, مگر نقل آن از باب امانت باشد وصحت وسقم به مؤلف برگردد.)
در این کتاب, تناقضها وناسازگاریهای بسیاری دیده می شود. مثلاً آمده: دجّال, در سال سیصد, ظهور می کند, ومسائل دیگری که نادرستی آنها آشکار است.
سپس داستان خروج سفیانی وخروج (دابّه) را که حذیفه از قول پیامبر(ص) نقل می کند, به بوته نقد گذارده ومی نویسد:
(از این خبر, بوی جعل استشمام می شود ومسأله پر از جعلیات واسرائیلیات است که انسان از سیاه کردن کاغذ به آن ابی دارد.)
سپس روایات ساختگی ودروغ را که با عقل وفطرت سالم, ناسازگارند, مشخص می کند.
باب دیگری گشوده درباره مهدی(عج) وکسانی که زمینه حکومت وی را مهیا می سازند. در این باب, روایاتی که از علی(ع), ثوبان, عبدالله بن الحارث بن جز الزبیدی از رسول اکرم(ص) نقل شده, گردمی آورد.
در باب دیگر, روایاتی از پیامبر(ص) درباره ویژگیهای مهدی(عج), اسم عطایا, درنگ وی, خروج با عیسی(ع), کشتن دجال و... نقل می کند.
آن گاه تحت عنوان: (فصل), روایت (لامهدی اِلاّ عیسی) را نقل می کند وآن را معارض با روایات دیگر می داند ودر مقام نقد, روایت را از نظر سند, ضعیف می شمرد وروایاتی که بیانگر ظهور آن حضرت هستند ووی را از عترت پیامبر(ص) وفرزند زهرا(س) می دانند, را صحیح, متواتر, نص ومقدّم بر (روایت) لا مهدی الاّ عیسی می شمارد.
در پایان, این دو دسته از روایات را به این گونه خواسته جمع کند:
(یحتمل ان یکون قوله علیه الصلاة والسلام, ولا مهدی الا عیسی ای لا مهدی کاملاً معصوماً اِلاّ عیسی وعلی هذا تجتمع الاحادیث ویرتفع التعارض).
احتمال دارد منظور از روایت: (لا مهدی اِلاّ عیسی), یعنی مهدی کامل ومعصوم, جز عیسی نیست. بنابراین, میان روایات جمع می شود وتعارض بین روایات برطرف می گردد.
البته این جمع از دیدگاه شیعه, پذیرفته نیست وقابل مناقشه است. در بابهای دیگر, موضوعاتی به شرح زیر آمده:
محل ظهور حضرت مهدی, نشانه های خروج مهدی(عج), بیعت با حضرت در دو مرحله, درگیری وقتل سفیانی, سرزمینهایی که حضرت به تصرف در می آورد, چگونگی فتح قسطنطنیه, نشانه های خروج دجال, نزول حضرت عیسی(ع), کشتن دجال, مقدمات قیام قیامت ونشانه های آن.
مؤلف, در پایان تحت عنوان: (فصل) نشانه های قیامت را از نظر علماء یاد آور شده ونشانه های پایان دنیا را بر شمرده است.
کشف الغمه فی معرفة الائمه
نوشته:
بوالحسن علی بن عیسی بن ابی الفتح اربلی.
ناشر: دارالکتاب الاسلامی, بیروت.
شماره صفحه ها:
اربلی از ادیبان شیعی قرن هفتم هجری است. وی در شهر اربل, در شمال عراق, چشم به دنیا گشوده ودر هجوم مغول, از آن جا به موصل کوچ کرده وپس از مدتی, به اربل بازگشته است. از منابعی که شرح زندگانی او را یاد آور شده اند, بر می آید, وی در اربل, ریاست دیوان انشا را در زمان ابن الصلایا, بر عهده داشته است. در سال ۶۶۰ هـ. ق. به بغداد رفت وریاست دیوان انشاء بغداد را از سوی علاء الدین صاحب دیوان پذیرفت ودر سال ۶۹۳ هـ. ق. در همان جا به درود حیات گفت۳۳.
گرچه از تحصیل ورشد علمی او, ارباب تراجم کمتر سخن گفته اند, ولی بزرگانی چون: صاحب (امل الأمل) از وی به عظمت وبزرگی یاد کرده ودرباره شخصیت علمی او نوشته است:
(کان عالماً, فاضلاً, محدثاً, ثقة, شاعراً, ادیباً ومنشأً جامعاً للفضائل والمحاسن. له کتب منها (کشف الغمه فی معرفة الائمه(ع)...)۳۴.
[اربلی] دانشمند, فاضل, محدث, ثقه, شاعر, ادیب, نگارنده ومجمع فضائل ونیکیها بوده واز او نوشته های بسیاری, از جمله: کشف الغمه فی معرفة الائمه, به جا مانده است.
وی, در این اثر ارزشمند, روایاتی که درباره سیره, تاریخ حیات, فضائل, مناقب ومعجزات پیامبر(ص), حضرت زهرا(س) وائمه (ع) رسیده, از منابع معتبر ومورد اعتماد شیعه وسنی گردآوری کرده, از جمله: تمامی دو رساله حافظ ابونعیم اصفهانی وبرخی متون معتبر دیگر را بر اثر خود افزوده وچون دیده حجم کتاب زیاد می شود در هنگام نقل روایتها, اگر کلمه وجمله ای نیاز به توضیح داشته, به اختصار توضیح داده است وسندهای روایات را, حذف کرده است.
از آن جا که اربلی, از دانش بالایی برخوردار بوده وذهن نقادی داشته است, در موارد بسیاری دیدگاهها واستدلالهای دیگران را آورده وبه نقد وبررسی آن پرداخته وبه برخی از اخبار نیز, به دیده نقد نگریسته است.
به خاطر ابتکاری بودن اثر واستحکام محتوا وموضع معتدل نویسنده, این اثر از جایگاه ویژه ای در میان جامعه شیعه وسنی ودوستداران اهل بیت بر خوردار شده وافراد زیادی از آن نقل کرده اند.
نویسنده, بخش آخر جزء سوم کتاب خود را به امام زمان(عج) اختصاص داده وبه مباحثی به شرح زیر پرداخته است: محل تولد حضرت مهدی(عج), زمان تولد, نسب, پدر, مادر, اسم, کنیه, لقب.
احادیثی که از پیامبر(ص) درباره مهدی(عج) به طریق صحیح ابوداود ترمذی از ابوسعید خدری ودیگران نقل شده, گرآورده است, آن گاه شبهه ای را مطرح می کند:
مهدی در این که, با اوصافی که در روایات بیان شده, فرزند فاطمه است, سخنی نیست, ولی بحث در این است که این روایات, دلیل نمی شود بر این که مهدی, با آن اوصاف, همان (محمد بن الحسن) باشد. زیرا اولاد فاطمه, تا قیامت بسیارند.دلیل دیگری جز این روایات لازم است تا اثبات کند مهدی, همان حجة بن الحسن العسکری است)
سپس از شبهه این گونه پاسخ می دهد:
(پیامبر(ص), مهدی را با اوصاف مشخص کرده واین نشانه ها وویژگیهایی که در روایات آمده, جز بر امام زمان(عج) تطبیق نمی کند وگرنه این نشانه نخواهد بود.)
شبهه را پی می گیرد وپاسخهای محکم از آن می دهد.
سپس به برهانهای عقلی ونصوصی که برامامت امام عصر(عج) دلالت دارد, استدلال کرده وکسانی که امام عصر(عج) را زیارت کرده اند, نام می برد و...
در پایان, روایاتی که حافظ ابونعیم اصفهانی از پیامبر اکرم(ص) درباره مهدی(عج) گردآوری کرده وبخشهای عمده ای از کتاب البیان فی اخبار الزمان شیخ اباعبدالله محمد بن یوسف بن محمد الگنجی الشافعی را در بیست وپنج باب که شامل بسیاری از مطالب مربوط به غیبت وظهور است, نقل می کند.
فرائد السمطین, فی فضائل المرتضی والبتول والسبطین والائمة من ذریتهم(ع), ج۲:
نوشته:
شیخ الاسلام, صدرالدین ابوالمجامع ابراهیم بن سعد الدین محمدابن المؤید الجوینی الخراسان
تحقیق وتعلیق:
شیخ محمد باقر محمودی.
ناشر:مؤسسة المحمودی,بیروت
مؤلف از بزرگان اهل سنت وحافظان حدیث است. تذکره نویسان, او را به عظمت ستوده اند.ذهبی درباره وی می نویسد:
(الامام المحدث الاوحد الاکمل فخر الاسلام... وکان شدید الاعتنا بالروایه وتحصیل الاجزاء وعلی یده أسلم غازان الملک...)۳۵
[جوینی] پیشوا, محدث, بی همتا, کامل, فخر اسلام...به روایت وتحصیل آن, بسیار عنایت داشته وبا تلاش او, غازان الملک اسلام آورد.
وی, احادیث بسیاری از علمای عراق, شام, حجاز و... نقل کرده واز برخی آنان اجازه روایت, دریافت داشته است.
جوینی,نوشته های بسیاری دارد, از جمله نوشته های اوست:فرائد السمطین فی فضائل المرتضی والبتول والسبطین والائمة من ذریتهم.
مؤلف, بخش زیادی از کتاب خود را به بیان چگونگی ظهور وقیام مهدی منتظر (عج) اختصاص داده است (از صفحه ۳۱۰, تا ۳۴۳, جلد دوّم)
نویسنده, در بیان واثبات مطالب, از منابع روایی بهره می جوید وعناوین روایاتی که گردآوری کرده به شرح زیر است.
بشارت ظهور مهدی(عج), مهدی(عج) از ذریه پیامبر(ص), قیام برای گسترش قسط وعدل پس از پرشدن دنیا از ظلم وجور, قیام حضرت مهدی پیش از رستاخیز امری قطعی وحتمی است, مهدی, دوازدهمین امام شیعیان است وخداوند امر ظهور او را یک شبه فراهم می آورد.
امام رضا(ع) وبشارت ظهور مهدی ونورانی شدن دنیا به نور حضرت وروی آوردن سعادت دنیا وآخرت در ایّام میمون ومبارک ظهور حضرت.
شرعة التسمیة حول حرمة التسمیه:
نوشته:
سید محمد باقر داماد.
تحقیق: رضا استادی.
ناشر: مهدیه میرداماد.
شماره صفحه ها:۱۵۵
محمد باقر داماد, معروف به میر داماد, تحصیل علوم دینی را در مشهد مقدس آغاز کرد وبر اثر هوش واستعداد سرشاری که داشت, در اندک زمانی در علوم وفنون گوناگونی, بویژه فقه, حکمت وفلسفه, سر آمد دیگران گردید وبه درجه اجتهاد نائل آمد واستاد فقهای عصر خویش شد.
از این روی, فقهای عصر وی, فتاوای شرعی را به تصحیح وی معتبر می شمردند۳۶. او, افزون بر مقام فقهی, در مسائل فلسفی وکلامی تبحر خاصی داشته ودر این زمینه, از وی نوشته های ارزشمندی به جای مانده است, از آن جمله, رساله: شرعة التسمیة حول حرمة التسمیه.
از جمله مباحث مربوط به امام عصر(ع) که در چندین روایت آمده ومحققان درباره آن, به بحث وگفت وگو پرداخته اند, مسأله حرمت, کراهت یا جواز تصریح به اسم وکینه اصلی امام عصر(ع) در زمان غیبت است. از دانشمندان بنامی که در این موضوع به بحث وبررسی پرداخته اند, میرداماد را می توان نام برد.
وی, اثر مورد بحث را در همین باره نگاشته ودر آن, این مسأله را به گونه ای عالمانه ومحققانه, به نقد وتحلیل گذاشته, آن گاه, روایات مسأله را یکایک آورده ودرباره آنها بحث کرده است.
این اثر ارزشمند, افزون بر تحقیق وتبیین مسأله یاد شده, آکنده از فوائد علمی, ادبی ورجالی است.
تحقیق وتصحیح این رساله, براساس چهار نسخه معتبر, با تلاش رضا استادی انجام پذیرفته است. در پانوشتها, افزون بر ضبط اختلاف نسخه ها, توضیحاتی درباره برخی روایات داده شده است.
در مقدمه کتاب, ضمن این که از نسخه های کتاب, چگونگی تصحیح, گزارش شده, شرح حالی از مؤلف آمده وفهرستی از آثار وی, ارائه شده است.
المحجة فیما نزل فی القائم الحجة(عج)
نوشته:
سید هاشم بحرانی
تحقیق وتعلیق:
محمد منیر میلانی,
شماره صفحه ها:۲۸۴.
بحرانی, فقیه, مفسر, محدث وصاحب نظر در رجال بوده است۳۷
شیخ یوسف بحرانی, درباره شخصیت او می نویسد:
(... کان السید المذکور فاضلاً, محدثاً, جامعاً, متتبعاً للاخبار بمالم یسبق الیه سابق سوی شیخنا المجلسی(ره) وقد صنف کتباً عدیدةً تشهد بشدة تتبعه واطلاعه...)۳۸
سید بحرانی, فاضل, محدث, جامع وپژوهشگر در اخبار بوده است. کسی در این فن, جز مجلسی, بر او پیشی نگرفته. کتابهای زیادی تصنیف کرده که گواه تتبع وآگاهی اوست.
گذشته از مرتبه بلند علمی, امور حسبیه را نیز بر عهده داشته است. در انجام فریضه امر به معروف ونهی از منکر ومبارزه با ستمگران وحاکمان ستم, هیچ گونه بیم وهراسی به خود راه نداده وعمر پر برکت خویش را در راه نشر علوم اهل بیت وخدمت به بندگان خدا به پایان برده است.
وی, در سال ۱۱۰۷ - ۱۱۰۸ در قریه نعیم درگذشت ودر قریه توبلی, به خاک سپرده شد.
بحرانی از بزرگانی چون: سید عبدالعظیم بن سید عباس استرآبادی, شیخ فخر الدین بن طریحی النجفی, صاحب مجمع البحرین, بهره جسته است۳۹.
از وی, نوشته های بسیاری به جا مانده, از جمله: کتاب: المحجة فیما نزل فی القائم الحجة.
موضوع مورد بحث, این اثر, آیات قرآنی است که در روایات, به حضرت مهدی تفسیر وتأویل شده. این آیات, به ۱۲۰ عدد می رسند که از سوره بقره آغاز وبه سوره مبارکه عصر, پایان می پذیرند مطالب کتاب, به صورت ترتیب سوره های قرآنی تنظیم شده اند.
نویسنده, در مقدمه کتاب می نویسد:
(در این کتاب, آیاتی که در روایات معصومین(ع) به مهدی(عج) تفسیر شده اند, آورده شده وروایات مربوط به دیگر ائمه(ع) را در تفسیر برهان باید جست.)
روایات مورد استناد در تفسیر وتأویل آیات قرآن, از مصادر آنها نقل شده است.
محقق محترم, افزون بر آیاتی که مؤلف گرد آوری کرده, با جست وجوی بسیار, به دوازده آیه از قرآن دست یافته که به گونه ای به امام عصر (عج) ارتباط دارند وآنها را به صورت استدراک در پایان کتاب, تحت عنوان: (مستدرک المحجه) آورده است.
وی, با تلاش فراوان ودرخور تحسین, برای تصحیح کتاب به نسخه خطی موجود در کتابخانه آیت الله مرعشی, که به خط خوانا در زمان مؤلف واز روی نوشته او, نسخه برداری شده, تکیه کرده وکتاب را, اصلاح کرده است.
از جمله کارهای ارزشمندمحقق, تطبیق احادیث, با مصادر اصلی آن ونمایاندن موارد اختلاف, از نظر زیادی ونقص است.
برخی روایات, که سند مشخصی نداشته اند با جست وجو وتحقیق در منابع گوناگون, از مصادر دیگری آدرس داده است.
ینابیع الموده
نوشته:
الحافظ سلیمان بن ابراهیم بن القندوزی الحنفی
تصحیح وتدقیق: دارالکتب العراقیه.
ناشر: بصیرتی, قم
شمار صفحه ها: ۵۲۷
قندوزی, در سال ۱۲۲۰ هـ. ق. دیده به جهان گشوده در بلخ, به فراگیری دانش پرداخت.برای ادامه تحصیل, به بخارا رفت. سپس به هند وافغانستان رفت وبا بزرگان طریقت, همراه گشت ودر سیر وسلوک وتفقه در دین, به درجات عالی نائل آمد, آن گاه, به قندوز بازگشت. مدت زمانی در آن جا اقامت گزید وبه نشر دانش وهدایت وارشاد خلق همّت گماشت. از آن جا که شوق زیستن در جوار بیت الله الحرام را در سر داشت, در سال ۱۲۶۹ هـ. ق روانه بیت الله شد. به قونیه که رسید, سه سال وشش ماه, در آن جا ماند. کتابهای شیخ محی الدین بن عربی حاتمی را از روی نسخه دست نوشته وی, یادداشت کرد. تا این که از سوی سلطان وقت, به مسند مشیخه تکیه شیخ مراد بخاری مأمور شد ودر آن جا به ارشاد مردم ونشر علم حدیث وتفسیر پرداخت ودر سال ۱۲۹۴هـ. ق. در قسطنطنیه دیده از جهان فرو بست۴۰.
از جمله آثاری که از وی به جای مانده, کتاب: ینابیع الموده است.
این اثر, بار اول وبار دوّم, در سال ۱۳۰۲هـ.ق در استنابول, پس از گذشت هشت سال از فوت مؤلف, از سوی مهدی ملک التجار, در ۵۲۷ صفحه, به چاپ رسیده است
بار سوّم, در مشهد, به سال ۱۳۰۸ هـ. ق. در دو جزء, در ۴۵۵صفحه, به گونه سنگی, به تصحیح محمد شفیع اعتماد الدوله.
بار چهارم, در بمبئ, به سال ۱۳۱۱ هـ. ق. به اهتمام شیخ علی محلاتی, در ۴۴۸ صفحه, به گونه سنگی. در پایان این چاپ, ترجمه مؤلف آمده است.
بار پنجم, در تهران, به سال ۱۳۱۲ هـ. ق. با مفاتیح المحجة, در ۶۱۴ صفحه. بار ششم, در بیروت, در سه جزء.
بار هفتم, در نجف اشرف, به سال ۱۳۸۴ هـ. ق. با تصحیح, چاپخانه حیدریه.
آنچه در دست داریم, چاپ هشتم کتاب است.
مؤلف در این کتاب, فضائل پیامبر(ص) واهل بیت(ع) را با استناد به کتابهای مورد اعتماد, مانند: صحاح ستّ و... در یک مقدمه وصدباب, گرد می آورد.
از باب هفتاد ویک به بعد, مباحثی در باره غیبت امام زمان (عج), با استفاده از کتابهای گوناگون مطرح می کند: از جمله:
آیاتی که براساس روایات اهل بیت, به حضرت مهدی (عج) تفسیر شده, از کتاب: المحجة فیما نزل فی القائم الحجة نقل می کند.
* روایاتی که بیانگر نشانه ها وشرطهای برپایی رستاخیزند, از جواهر العقدین می آورد.
* درباره ویژگیهای حضرت مهدی(عج) واین که او از اهل بیت است وفرزند زهرا(س) روایاتی از کتابهای اهل سنت مانند: کنوز الدقائق, مسامرة الاخیار, سنن ترمزی, مناقب لابن المغازلی الشافعی واسعاف الراغبین درباره حضرت مهدی(عج) نقل کرده است.
* سخنان حضرت امیر(ع) را درباره شأن ومنزلت مهدی(عج) از نهج البلاغه می آورد.
* از پیامبر(ص) وائمه(ع) درباره گرفتاریهای اهل بیت, تا پیش از ظهور, روایاتی را می آورد.
* روایات بیانگر نام وشمار ائمه(ع) ظهور حضرت, دجّال وحدیث: (بعدی اثنا عشر خلیفه) را از کتاب فرائد السمطین, یادآور می شود.
*زمان ولادت حضرت, کرامات حضرت, ویژگیهای, آنان که توفیق دیدار او را یافته اند, سخنان اهل الله, از اصحاب کشف وشهود, تفسیر آیه شریفه: (یوم ندعوا کل اناس بامامهم) و... از موضوعاتی است که به آنها می پردازد.
یکی از مستشرقان, ینابیع الموده را این گونه معرفی می کند:
(ینابیع المودة وهی شمائل النبی(ص) وآل بیت فیها اقتباسات کثیرة من المصنفات القدیمة ولذا لها فائدة کبری وهی مرغوبة فی بلاد عجم...)۴۱
ینابیع الموده, سیره وسیرت پیامبر(ص) واهل بیت را در بر دارد ودر آن از کتابهای زیادی از علمای پیشین استفاده شده ودارای فوائد بزرگ وبسیاری است ودر بلاد وسرزمین غیر عرب رواج دارد.
این اثر, نه تنها در مناطق شیعه نشین مورد توجه بوده وهست, بلکه در دیگر شهرهای اسلامی نیز, از ارزش واهمیت شایانی برخوردار است.
نور الابصار
نوشته:
سید مؤمن بن حسن بن مؤمن الشبلنجی
ناشر: دارالکتب العلمیه, بیروت.
شماره صفحه ها: ۲۴۸
وی, در قریه شبلبخ از قرای مصر پرورش یافت ودر ده سالگی تمام قرآن را حفظ کرد ووارد دانشگاه الازهر مصر شد ونزد دانشمندان بزرگی چون: شیخ محمد خضری, میاطی, شیخ محمد الاشمونی, شیخ محمد الانبابی, شیخ ابراهیم شرقاوی شیخ محمد مرصفی, کسب دانش کرد ودر علوم وفنون گوناگون, بویژه علم حدیث, ادب وتاریخ به درجات عالی نائل آمد وآثار ارزشمندی, عرضه داشت از جمله نوشته های وی, کتاب: نورالابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار است۴۲.
بخشی از این اثر, اختصاص به حضرت مهدی دارد که تحت عنوان: (فصل فی ذکر مناقب محمدبن الحسن الخالص...) آمده است. ذیل این فصل, به بحث درباره : ولادت, کنیه, القاب, اوصاف ونایبان حضرت, چگونگی غیبت, سال غیبت, طول عمر, زمان ومکانی که حضرت غائب شده, حیات وی پس از غیبت, محال نبودن غیبت طولانی و... می پردازد.
آن گاه, دیدگاه کسانی را که بر این باروند: مهدی منتظر, محمدبن حنفیه است وباز خواهد گشت وهم اکنون در جبل رضوی, اطراف مدینه می زید, به شدت رد می کند ومی نویسد:
(وهذه کلها اقوال فاسدة... فان محمد بن حنفیه رضی الله عنه توفی بالمدینة المنورة وقیل بالطائف.)۴۳.
این گفتارها تمام فاسد است... محمد بن حنفیه, در مدینه منوره وبرخی گفته اند در طایف وفات کرده است.
سپس تحت عنوان: (تتمة) سخن را درباره اخبار مهدی(عج) پی می گیرد ابتدا اشاره دارد به اختلاف بین علماء, درباره این که آیا حضرت مهدی(عج), از اولاد امام حسن است یا امام حسین(ع) ونظر می دهد که حضرت مهدی, از اولاد امام حسین(ع) است ودیدگاه صاحب (یواقبت الجواهر) را برای تایید نظر خود, می آورد:
(... المهدی من ولد الامام الحسن العسکری بن الحسین ومولده النصف من شعبان...)۴۴
آن گاه به موضوعات زیر می پردازد.
ویژگیهای ظاهری امام: قد وقامت, رنگ, سیما و...
زمان ومکان ظهور
چگونگی قیام.
سرزمین کشته شدن سفیانی
چگونگی برخورد با مردم.
و...
الاذاعة لما کان ومایکون بین یدی الساعة
نوشته:
سید محمد صدیق حسن.
ناشر: مؤسسة سعودی مصر.
شماره صفحه ها:
مؤلف, در قنوج هند, چشم به هستی گشود, در دهلی به کسب دانش پرداخت, سپس برای امرار معاش, به (بهوبال) سفر کرد وبا تلاش وپشتکار, ثروت فراوان, به دست آورد وبا ملکه (بهوبال), ازدواج کرد.
با حضور در صحنه افکار جدید واصلاح طلبانه ودر شمار شخصیتهای دوره نوین نهضت اسلامی قرار گرفت. از وی آثار ارزشمندی در علوم ومعارف اسلامی به زبانهای: عربی, فارسی وهندی به یادگار مانده است۴۵.
از جمله کتاب: (الاذاعة لما کان ومایکون بین یدی الساعة).
این اثر, همان گونه که از نامش پیدا است, ملاحم وفتن پیش از قیامت را در بر دارد. نویسنده, ابتداء احادیثی که در باب حضرت مهدی ومسأله غیبت در منابع روایی چون: سنن, معاجم, مسانید و... آمده واز آنها استفاده تواتر می شود, گرد می آورد.
پس از اثبات تواتر احادیث, به شبهات وخرده گیریهایی که از سوی ابن خلدون و...
در مورد احتجاج به احادیث حضرت مهدی شده می پردازد وبه ابن خلدون که می نویسد:
(احادیث مربوط به غیبت مهدی, برخی با برخ دیگر معارض است وراویان بعضی احادیث, چون حافظه وضبط قوی نداشته اند, مورد طعن وجرح قرار گرفته اند. تنها به روایاتی که از سوی محققان از محدثان رسیده, می شود عمل کرد.)
پاسخ می دهد:
اولاً, در کتابهای صحیح نیز, راویان مورد طعن وجرح وجود دارد. افزون بر این, احادیث مربوط به مهدی را محدثان مورد اعتمادی, چون: ترمذی, ابی داود, ابن ماجه, حاکم, طبرانی وابی یعلی الموصلی به اسناد جماعتی از صحابه نقل کرده اند.
ثانیاً, احادیث مربوط به مهدی, برخی صحیح وبعضی حسن وضعیف هستند. از آن جا که برخی احادیث, به برخ دیگر یاری می رسانند وبه شواهدی نیز, تقویت می شوند, می شود بر آنها اعتماد کرد.
ثالثاً, مسأله امام زمان(عج) وظهور وی, مشهور بین همه مسلمانان واهل اسلام است ودر طول عصرها وقرنها, زبان به زبان منتقل شده وهمه بر آن بوده وهستند که ناچار در آخر الزمان, فردی از اهل بیت پیامبر(ص) ظهور می کند ودین را تایید وعدل را ظاهر می سازد ومسلمانان از وی پیروی می کنند وبر بلاد اسلامی مسلط می شود. این شخص مهدی نامیده می شود.
آن گاه می نویسد: خروج دجال وفرود آمدن عیسی ووقایع پس از آن, از نشانه های رستاخیزند وروایات صحیح ودر حدّ تواتر, بر آنها دلالت می کنند وجایی برای انکار آنها نیست وبرای تأیید دیدگاه خود, سخن شوکانی را گواه می آورد:
(قال: والاحادیث الوارده فی المهدی التی امکن الوقوف علیها منها خمسون حدیثاً فیها الصحیح والحسن والضعیف المنجبر وهی متواترة بلا شک ولاشبهة, بل یصدق وصف التواتر علی ما هودونها علی جمیع الاصلاحات المحررة فی الاصول وامّا الآثار عن الصحابة المصرحة بالمهدی فهی کثیرة ایضاً...)۴۶
احادیثی که درباره حضرت مهدی(عج) رسیده وامکان دسترسی به آنها وجود دارد, از جمله پنجاه حدیث است که در بین آنها, صحیح, حسن, ضعیف ومنجبر وجود دارد واینها متواترند, بدون شک وشبهه, بلکه کمتر از اینها بنا بر همه اصطلاحاتی که در اصول بدان اشاره شده, تواتر صدق می کند. امّا آثار صحابه که در آنها تصریح به مهدی شده نیز, زیاد است.
در این جا اشاره ای دارد به کتاب سید علامه بدرالملة المنیر محمدبن اسماعیل الیمانی وروایاتی که وی گرد آوری کرده درباره: ظهور مهدی از آل محمد در آخر الزمان, مشخص نبودن زمان ظهور واشاره به روایتی که می گوید: (پیش از ظهور مهدی دجّال خروج می کند).
آن گاه, احادیث رسیده درباره حضرت مهدی را این گونه دسته بندی می کند:
۱. درباره اسم, نسب, مولد, بیعت کنندگان, هجرت کنندگان باوی, سیره وصفات وی.
۲. برشمارندگان ویژگیها حضرت ونشانه های ظهور.
۳. درباره فتنه ها وحادثه هایی که پیش از ظهور پدید می آید.
۴. ملاحمی که در زمان حضور حضرت, واقع می شوند ونشانه نزدیکی رستاخیزند.
نویسنده در ذیل هر حدیثی که می آورد, نکاتی را درباره حدیث وراویان آن, یادآوری می شود. از باب نمونه, در ذیل روایت طلحة بن عبدالله می نویسد:
اخرجه الطبرانی فی الأوسط وفیه مثنی بن الصباح وهومتروک وضعیف جداً ووثقه ابن معین فی روایة وضعّفه ایضاً ولیس فی الحدیث تصریح بذکر المهدی...)۴۷
طبرانی در الاوسط, روایت را آورده است. در سند روایت, مثنی بن الصباح, که کنار گذاشته شده وجداًضعیف شمرده شده, وجود دارد. در روایتی, ابن معین, او را توثیق کرده وضعیف نیز دانسته است. در حدیث, تصریح به نام مهدی نشده است.
به دیدگاههای متصوفه وشیخیه اشاره می کند وابراز می دارد:
(آنان دیدگاه درستی نسبت به مسأله مهدی ندارند ومبنای سخنان خود را از اصول واهی گرفته اند.)
می نویسد:
(ما, در اعتقادات ودیدگاههای مذهبی خویش, جز به قرآن واحادیث تمسک نمی جوییم ودین را جز از این دو راه اثبات نمی کنیم.)
در مورد ردّ کسانی که استدلال به این روایات را درباره مهدی, نادرست می پندارد, بویژه ابن خلدون, افزون بر آنچه یادآور شده می نویسد:
(این احادیث, کمتر از احادیثی که در باب احکام شرعی مورد استناد قرار می گیرند, نیست ومعمول است که فقها, به اینگونه روایات استدلال می کنند وآنچه راجع به جرح وتعدیل راویان گفته شده, در سایر سندهای روایات نیز, وجود دارد.
بنابراین, مسأله مهدی جای شک وشبهه ندارد وبا وجود دلیلهای بسیار, انکار آن ایستادگی در برابر نصوص مستفیضه ای است که به حد تواتر نیز می رسد.)
سپس استناد می کند به دیدگاه شیخ علامه محمد بن احمد السفارینی حنبلی که مجموع احادیث را موجب علم قطعی دانسته وایمان به خروج حضرت را واجب شمرده است.
(...ما یفید مجموعة العلم القطعی فالایمان بخروج المهدی واجب کما هو مقرر عند اهل العلم ومدون فی عقائد أهل سنة والجماعة.)۴۸
مجموع احادیث, مفید علم قطعی به وجود قیام مهدی است. از این روی, ایمان به قیام مهدی, واجب است همان گونه که نزد اهل دانش ثابت شده ودر عقاید اهل سنت وجماعت تدوین شده است.
سخن آخر را به حوادثی که پیش از خروج حضرت مهدی, رخ خواهد داد ونشانه ظهور و... اختصاص می دهد.
نجم الثاقب فی احوال الامام الغائب (عج)
نوشته:
میرزا حسین نوری طبرسی.
ناشر: جعفری, مشهد.
شماره صفحه ها: ۵۸۷.
محدث نوری, در یکی از قرای نور, در سال ۱۲۵۴ هـ. ق. دیده به جهان گشود. در تهران از محضر شیخ عبدالرحیم بروجردی, مایه علمی گرفت ودر سال ۱۲۷۸ هـ. ق. برای کسب دانش بیشتر, به عراق هجرت کرد واز خرمن پرفیض شیخ عبدالحسین تهرانی, شیخ اعظم انصاری بهره جست, سپس به هنگام مهاجرت میرزا حسن شیرازی به سامرا, باوی مهاجرت کرد. چند سال در سامراء بود وآن گاه به نجف اشرف, بازگشت ودر آن جا, اقامت گزید ودر همان جا, به سال ۱۳۲۰ هـ. ق دیده از جهان فرو بست. وی آثار بسیار دارد۴۹. از جمله: نجم الثاقب فی احوال الامام الغائب(عج), به زبان فارسی.
شیخ عباس قمی, درباره شخصیت علمی وی می نویسد:
(... اما علمه فاحسن فنه الحدیث ومعرفة الرجال والاحاطة بالاقوال والاطلاع بدقایق الآیات ونکات الأخبار بحیث یتحیر العقول عن کیفیته استخراجه جواهر الاخبار عن کنوزها وترجع الابصار حاسرة عن ادراک طریقته فی استنباط اشاراتها ورموزها.۵۰)
اما آگاهی وی به فن حدیث, رجال, احاطه به دیدگاههای دیگران, شناخت دقایق آیات ونکات روایات, به گونه ای بوده که خردها از چگونگی برداشت او از گنجینه های اخبار در شگفتی فرو رفته ونسبت به درک, فهم وشیوه استنباط وکشف اشارت ورموز به دیده حیرت می نگریسته اند.
این اثر, مزیّن است به تقریظ مرحوم میرزای شیرازی بزرگ.
درباره انگیزه خود از تألیف این اثر می نویسد:
(در سال ۱۳۰۳ هـ. ق. در خدمت میزرای بزرگ بودم.
میرزا فرمود: خوب است, کتابی مستقل درباره حضرت مهدی(عج) به زبان فارسی نگاشته شود. وشما شایستگی انجام این مهم رادارید.
عرض کردم: مقدمات امر فراهم نیست, ولی از آن جا که در سال گذشته, رساله ای درباره کسانی که در غیبت کبری, به زیارت حضرت مهدی(عج) مشرف شده اند, تحت عنوان: جنة المأوی نگاشته ام, اگر مصلحت باشد, همان رساله را, با افزودن مطالبی بر آن ترجمه کنم.
پیشنهاد پذیرفته شد. لکن میرزا فرمود: شمه ای از حالات حضرت مهدی, هر چند به اختصار بر آن افزوده شود. حسب الامر مطاع میرزا, به انجام این اثر اقدام شد ودر نهایت یأس با استمداد از عسکریین, بحمدالله در اندک زمانی این خدمت به انجام رسید.)
کتاب حاضر در دوازده باب, به شرح زیر تنظیم شده است:
باب اول, چگونگی ولادت, شمه ای از احوال شخصی حکیمه خاتون.
باب دوّم وسوّم, اسامی, القاب وکنیه ها, شمایل وتوجهات الهی به حضرت.
باب چهارم, اختلاف مسلمانان نسبت به امر غیبت, پس از اتفاق بر درستی صدور اخباری که از پیامبر(ص) بر آمدن حضرت مهدی رسیده, کتابهایی که عالمان اهل سنت, در باب حضرت مهدی موعود, تألیف کرده اند, مطالب مورد اختلاف: نسب, اسم پدر تشخیص وتعیین آن حضرت ودیدگاههای علمای فرق اسلامی در مورد هر یک از مباحث فوق ونقد وبررسی هر یک وارائه دیدگاه صواب.
باب پنجم وششم: بحث واستدلال درباره این که حضرت مهدی موعود, فرزند امام حسن عسکری(ع) است.
باب هفتم وهشتم: سخن درباره کسانی است که در عصر غیبت کبری, به محضر حضرت, شرفیاب شده اند, یا بر معجزات حضرت آگاهی یافته اند وجمع بینِ روایاتی که می فرماید:
(مدعی دیدار با حضرت را باید دروغگو خواند) وداستانهایی که بیانگر دیدار بزرگان واولیاء با حضرت هستند و...)
باب نهم, درباره این که برای هر حاجت, به امامی خاص باید توسل جست واثبات این نکته که یکی از مناصب خاصه امام زمان (عج) پناه دل سوختگان است.
باب دهم, در بیان گوشه ای از تکالیف وآداب مسلمانان, نسبت به آن جناب.
باب یازدهم, روزهای ویژه آن حضرت وتکلیف پیروان حضرت در آن روزها.
ناگفته نماند, مطالب سست, بی اساس وبی پایه در کتابهایی که درباره حضرت مهدی نگاشته شده بسیار است, باید با دقت به آنها نگریست وهر مطلبی را از آنها بی درنگ وبی مطالعه همه جانبه وبدون مراجعه به اهل فن, نپذیرفت.
از جمله نوشته هایی که مطالب واهی, بی پایه وبه دور از خرد بسیار دارند, نوشته های محدث نوری است که باید اهل نظر ومحققان ونویسندگان تیز نگر, واهی بودن اینها رابه همه شیفتگان مهدی واهل مطالعه بنمایانند.
اعیان الشیعه, جلد ۴
نوشته:
محسن امین.
ناشر: دارالتعارف للمطبوعات, بیروت.
سید محسن امین عاملی, در سال ۱۲۸۳ هـ.ق. در قریه شقره جبل عامل, متولد شد وعلوم مقدماتی را در همان جا به پایان رساند وبرای تحصیل علوم عالی به عراق هجرت کرد ودر نجف اشرف, رحل اقامت افکند واز محضر بزرگان آن حوزه بهره برد وبه مقام عالی اجتهاد نائل آمد, سپس به دمشق رفت ودر آن جا اقامت گزید ومرجع شیعیان شد.
وی, آثار بسیار دارد, از جمله آنها, اثر ارزشمند اعیان الشیعه است۵۱.
مؤلف بزرگوار, در این اثر با عظمت که در حقیقت, دائرة المعارف پیشوایان دین, رجال علم وادب وفرهنگ است, در مورد حضرت مهدی(عج) سنگ تمام گذاشته وبیش از ۱۵۰ صفحه از کتاب را به آن حضرت اختصاص داده است.
شیوه بیان مطالب, بیشتر بر مبنای نقل اخبار واقوال بزرگان ودانشمندان است. در هر موضوع, پیش از ورود در اصل بحث, مقدمه ای می نگارد, سپس به مطالب اصلی می پردازد. درباره حضرت مهدی(عج) موضوعات زیر را به بحث گذارده:
زمان ولادت, ویژگیهای شخصی, پوشش, غیبت وسفراء, امامت حضرت, وجود حضرت در شهرها, ولی غایب از دیدگان, اخباری که از طریق اهل سنت درباره ظهور حضرت رسیده, برخی مطالبی که شیعیان در اثبات امامت, غیبت و... از قرآن احادیث پیامبر(ص) فاطمه(ع) وسایر ائمه(ع) بدانها تمسک می جویند, غیبتهای انبیاء: صالح, ابراهیم, یوسف, موسی, اوصیاء وحجج پس از موسی تا زمان مسیح, معجزات حضرت ونشانه های اثبات آن طرح یازده شبهه در مورد مهدی(عج) وپاسخ آن با دلیلها وبرهانهای عقلی ونقلی, یادآوری نام دانشمندان وعلمای اهل سنت که در وجود حضرت مهدی, با شیعه هم عقیده اند, بحث درباره نشانه های ظهور با استفاده از منابع گوناگون وشمارش ۶۹ نشانه, سال, روز ومکان ظهور حضرت, آنچه پس از ظهور توسط حضرت مهدی انجام می پذیرد, محل اقامت مدت حکومت سیره وسیمای وی به هنگام قیام وطریقه اجراء احکام, نشانه هایی که در آن عصر, خداوند ظاهر می سازد, شمار یاران مهدی, نام شهرها وچگونگی گرد آمدن آنان و...
المهدی
نوشته:
سید صدر الدین صدر.
ناشر: دارالزهراء, بیروت.
شمار ه صفحه ها: ۲۵۵
سید صدر الدین صدر, از زعمای شیعه است. وی, در سال ۱۲۹۹ هـ. ق. در کاظمین, دیده به جهان گشود ودر مهد تربیت پدر بالید وتحصیلات ابتدایی وسطوح را در سامراء وکربلا, نزد اساتید بزرگی, چون: شیخ حسن کربلایی, آقا ضیاء الدین عراقی و... فرا گرفت. در سال ۱۳۲۹ هـ. ق. به سفارش پدر, به نجف اشرف هجرت کرد ودر آن جا, مدتها از محضر درس آخوند خراسانی ومیرزای نائینی بهره برد.
در سال ۱۳۴۹ هـ. ق. به مشهد مشرف شد ودر آن جا اقامت گزید وبه تدریس ورسیدگی به امور مردم و... پرداخت.
پس از مدتی, به درخواست, مؤسس حوزه علمیه قم, شیخ عبدالکریم حائری, به قم مشرف شد ودر حوزه علمیه قم, جایگاه رفیعی یافت.
ایشان آثار فراوانی دارد۵۲. از جمله آنها کتاب ارزشمند المهدی است.
مؤلف, به منابع اصلی حدیث وتاریخ که معروف به وثاقت ومورد اطمینان واعتمادند, تکیه دارد وبحث دقیق وعمیقی را پی می گیرد وبه بسیاری از شبهات پاسخ می گوید.
کتاب, در یک مقدمه وهشت فصل وخاتمه, تنظیم شده است.
وی درباره انگیزه تألیف کتاب می نگارد:
(در مجلس دوستانه ای, از مهدی منتظر(عج) وآنچه شیعه امامیه اثناعشریه, در این باب, بدان معتقدند, سخن به میان آمد.
برخی از حاضران در مجلس, اظهار داشتند, برادران اهل سنت, در این موضوع, چه عقیده ای دارند. آیا از طریق آنان, احادیثی که موافق احادیث شیعه باشد, وارد شده ودانشمندان آنان, نوشته ای دارند, یا خیر؟
در پاسخ گفتم: از طریق اهل سنت, احادیث مستفیضه, بلکه متواتره وارد شده وعلمای آنان در این باب تألیفات زیادی دارند. البته بعضی مناقشات واستبعاداتی نیز دارند که از گذشتگان خود گرفته اند ومیان آنان, رواج یافته وبه تألیفات آنان, با اختلاف در تعبیر, سرایت کرده است.
بعضی از حاضران در مجلس گفتند: برای شما امکان دارد در این موضوع کتابی بنویسید؟ گفتم: پرداختن به این مسأله, سبب جریحه دار شدن عواطف می شود واین را نمی پسندم, بویژه مثل این زمان که ما, نیاز شدید به وحدت کلمه داریم. گفتند: بحث علمی, با حفظ آداب مناظره وخارج نشدن از آداب واخلاق اسلامی, اشکال ندارد.
از این روی پذیرفتم در این باب, کتابی بنگارم.
آن گاه پس از مطالعه کتابهایی که در دسترس بود, احادیث مربوط به موضوع را ذیل عنوان مناسب, گردآوری کردم. اگر حدیثی, بر چند عنوان دلالت داشت, آن را زیر هر یک از عناوین, آوردم.
در نقل روایات, بر کتابهایی که در چاپخانه های اهل سنت به طبع رسیده بود, یا آثار مخطوطی که اعتبار آنها مسلّم بود, اکتفا کردیم وجز اندکی از کتابهای چاپ شده در ایران, نقل نکردم. عنایت داشتم, مطالبی را گرد آورم که از کتابهای اهل سنت ومورد اعتماد آنان باشد. از علمای شیعه ومنابع شیعی که احادیث نبوی را از طریق اهل سنت نقل کرده اند, حدیث نقل نکردم, مگر مقداری از کتاب: الدر الموسویه فی شرح العقاید الجعفریه, تألیف حسن صدر کاظمی, به خاطر ادای بعض حقوق وتأیید مطالب.)
در پایان مقدمه می نویسد:
(خدا را شاهد می گیرم, من, به دیده انصاف به احادیث وسخنان سلف صالح نگریستم وبر آن رویه مشی کردم که اعتقاد خود را با دلیل منطبق سازم, نه این که دلیل را بر اعتقاد منطبق سازم.)
تحت عنوان نظرة اجمالیه, به کتابهایی که بزرگان اهل سنت, درباره مهدی(عج) نگاشته اند, اشاره می کند ومستفیض ومتواتر بودن روایات پیامبر(ص) درباره حضرت مهدی از دیدگاه اهل سنت می نمایاند:
(... قال ابن حجر فی (الصواعق) قال ابوالحسین الابری قد تواترت الاخبار واستفاضت بکثرة رواتها عن المصطفی(ع) بخروج المهدی وانه من اهل البیت.۵۳)
ابن حجر, در الصواعق, از ابوالحسین الابری نقل می کند: روایات متواتر ومستفیض در بسیاری راویان از پیامبر(ص) بر ظهور مهدی(عج) واین که از اهل بیت است, رسیده.
(... قال الشبلنجی فی (نوالابصار) تواتر الاخبار عن النبی(ص) ان المهدی من اهل بیت وانه یملاء الارض عدلاً.)۵۴
شبلنجی در نور الابصار, گفته است: اخبار نقل شده از پیامبر(ص), مبنی بر این که مهدی, از اهل بیت وزمین را پر از عدل می کند, متواتر است.
آن گاه, سخنان دیگری که بر تواتر واستفاضه اخبار مهدی(عج) دلالت دارد, می آورد ومی نویسد: اگر از سخنان صریح این گواهان چشم بپوشیم وبه احادیث از حیث سند ودلالت نظر افکنیم, روایات, سه دسته اند:
۱. روایات صحیح از نظر سند وبی اشکال از نظر دلالت. ائمه حدیث وبزرگان حفّاظ بر صحت وحسن بودن آنها تصریح کرده اند. در وجوب عمل واخذ این دسته از روایات, تردیدی نیست.
۲. روایاتی که از نظر سند, صحیح نیستند, ولی دلالت آنها روشن است وقواعد مقرر در علم رجال, این دسته از روایات را, از آن جهت که به واسطه دسته اول جبران می شوند واجماع بر مضمون آنهاست, معتبر می شمارند.
۳. روایات صحیح وضعیفی هستند که مخالف عموم احادیث متواتر ومستفیضه اند که اگر تأویل آنها, ممکن نباشد, طرح واعراض از آنها لازم است. مثل روایاتی که دلالت می کنند که اسم مهدی, احمد است واسم پدرش, عبدالله. یا این که از اولاد ابی محمد الحسن زکی است. مطالب هشت فصل کتاب, بدین شرح است:
فصل اوّل, درباره بشارتهایی که بر ظهور مهدی(عج) در کتاب خدا, سنت پیامبر(ص), سخنان علی(ع) وبزرگان واعلام, در قالب نظم, یا نثر وارد شده است.
فصل دوّم, مهدی منتظر عرب واز امت پیامبر(ص) است وبیت شریف وخانواده وی, مشخص بوده وشواهد بسیاری بر این , دلالت دارند.
فصل سوّم: ویژگیهای ظاهری وباطنی, ملکات فاضله, دانش, قضاوت, بیعت, حکومت, اصلاحات و...
فصل چهارم, مقام ومنزلت حضرت نزد خداوند و...
فصل پنجم, ولادت, تعیین اسم, لقب, کنیه, نام پدر, مادر, طول عمر شریف و...
فصل ششم, چگونگی غیبت, محل غیبت, علت غیبت, چگونگی بهره مندی مردم از حضرت در زمان غیبت و...
فصل هفتم, نشانه های آسمانی وزمینی ظهور, جوّ عمومی جهان, خروج سفیانی و...
فصل هشتم, فضیلت انتظار فرج, نهی از تعیین زمان ظهور, محل ظهور, بیعت, شمار یاران و...
در پایان کتاب, فهرستی ارائه شده از کتابهایی که نویسنده محترم, از آنها نقل روایت کرده است.
 

پى نوشت ها:

ــــــــــــــــــــــ

۱. (معانی الاخبار), صدوق تصحیح علی اکبر غفاری/۱۸, مقدمه, دارالمعرفه للطباعة والنشر, بیروت.
۲. (همان مدرک) /۱۸, ۱۹, ۲۰, ۲۱, ۲۲, ۲۳, ۲۴, ۲۵.
۳. (وسائل الشیعه), شیخ حر عاملی, ج۲۰, ۳۶, اسلامیه, تهران.
۴. (فهرست), شیخ طوسی /۱۵۶, شریف رضی, قم; (معانی الاخبار)/۹, مقدمه.
۵. (اکمال الدین وتمام النعمة), شیخ صدوق, مقدمه, انتشارات اسلامی, وابسته به جامعه مدرسین, قم.
۶. (همان مدرک), ج۱/۸۷.
۷. (رجال), نجاشی, تصحیح سید موسی شبیری زنجانی/۴۰۲, انتشارات اسلامی.
۸. (اعیان الشیعه), محسن امین, ج۹/۴۲۱, دارالتعارف للمطبوعات, بیروت; (ریحانة الادب) میرزا محمّد علی مُدرّس, ج۵ - ۶/۳۶۱, ۳۶۵, خیام.
۹. (تنقیح المقال), شیخ عبدالله مامقانی, ج۳/۱۸, مرتضوی, نجف اشرف; (فوائد الرجالیه), سید بحرالعلوم, /۳/۳۱۳, ادب, نجف اشرف.
۱۰. (اعیان الشیعه), ج۹/۴۲۲.
۱۱. (رجال نجاشی) /۴۰۳; الفوائد الرجالیه), سید محمد مهدی بحرالعلوم, ج۳/۳۲۱.
۱۲. (همان مدرک).
۱۳. (رسالة ثانیة فی الغیبة), شیخ مفید/۱۶.
۱۴. (مروج الذهب), مسعودی, ج۱/۲۷۳, دارالمعرفه, بیروت.
۱۵. (اعیان الشیعه), ج۴۰/۱۹۸.
۱۶. (شذرات الذهب), ابن العماد الحنبلی, ج۲/۳۷۱, داراحیاء التراث العربی, بیروت; (لسان المیزان) ج۴/۲۲۵, موسسه الاعلمی للمطبوعات بیروت.
(فوائد الرضویة) شیخ عباس قمی/۲۷۷.
۱۷. (روضات الجنات); خوانساری, ۴/۲۸۲, اسماعیلیان, قم.
۱۸. (الذریعة), آقا بزرگ تهرانی, ج۱۸/۸۴, شماره ۸۰۶, دارالأضواء, بیروت (رجال نجاشی), ج۲/۱۰۰, دارالأضواء, بیروت; (تنقیح المقال), مامقانی, ج۲/۳۰۷.
۱۹. (کفایة الاثر) /۷, بیدار.
۲۰. (همان مدرک).
۲۱. (فوائد الرضویة), محدث قمی/۲۸۵.
۲۲. (الذریعة), ج۲/۱۲۳.
۲۳. (المقنع), سید مرتضی علم الهدی.
۲۴. (فوائد الرضویة) محدث قمی/۵۷۱.
۲۵. (همان مدرک).
۲۶. (الغیبة), شیخ طوسی, مقدمه, مؤسسه معارف اسلامی, قم; (ریحانة الادب), ج۳/۳۲۵.
(روضات الجنات), ج۶/۲۱۶.
۲۷. (زندگانی شیخ طوسی), آقا بزرگ تهرانی; (الغیبة) شیخ طوسی, مقدمه.
۲۸. (روضات الجنات), خوانساری. ج۵/۳۵۷; (امل الآمل), حر عاملی, تحقیق سید احمد حسینی, ج۲/۲۱۶, دارالکتاب الاسلامی; (معجم المؤلفین), عمر رضاکحاله, ج۸/۶۶, داراحیاء التراث العربی; (اعیان الشیعه), ج۸/۳۹۹.
۲۹. (تاریخ بیهق), ۲۴۳ - ۲۴۲.
۳۰. (روضات الجنات), ج۵/۳۵۷.
۳۱. (الجامع لاحکام القرآن) قرطبی, ج۱, مقدمه, داراحیاء التراث العربی, بیروت.
۳۲. (الاعلام), زرکلی, ج۶/۲۱۸, دارالعلم للملایین; (معجم المؤلفین) ج۸/۲۳۹.
۳۳. (الحوادث الجامعه)/۳۴۱; مجله (مشکواة), شماره ۴۷/۲۷۳.
۳۴. (تذکرة الحفّاظ), ذهبی, ج۴/۱۰۵۶. داراحیاء التراث العربی.
۳۶. (امل الآمل) حرّ عاملی, ج۲/۲۴۹.
(قصص العلماء), میرزا محمد تنکابنی /۳۳۳. علمیه اسلامیه, تهران.
۳۷. (ریحانة الادب), میرزا محمد علی مُدرّس ج۱/۲۳۳.
(المحجة فیما نزل فی القائم الحجة, سید هاشم بحرانی, تحقیق وتعلیق, محمد منیر میلانی, مقدمه.
۳۸. (همان مدرک).
۳۹. (همان مدرک).
۴۰. (ینابیع المودة), سلیمان بن ابراهیم القندوزی, مقدمه, بصیرتی, قم.
(الاعلام) زرکلی, ج۳/۱۸۶.
۴۱. (همان مدرک).
۴۲. (معجم المؤلفین), عمر رضا کحّاله, ج۴/۲۸۸.
(نورالابصار), شبلنجی, مقدمه, دارالکتاب العلمیه, بیروت.
۴۳. (نورالابصار)/۱۶۹.
۴۴. (همان مدرک)/۱۷۰.
۴۵. (الاعلام), زرکلی, ج۷/۳۶; (معجم المؤلفین), ج۱/۹۰.
۴۶. (موسوعة الامام المهدی), /۳۹۱, کتابخانه امیرالمؤمنین(ع) اصفهان.
۴۷. (همان مدرک)/۴۰۴.
۴۸. (همان مدرک)/۴۲۴.
۴۹. (فوائد الرضویه), شیخ عباس قمی/۱۴۹, ۱۵۰, ۱۵۲.
۵۰. (همان مدرک)/۱۴۹.
۵۱. (ریحانة الادب), ج۱/۱۸۳, (آثار الحجة), محمد شریف رازی/۷۹, دارالکتاب, قم.
۵۲. (الذریعة), آقا بزرگ تهرانی, ج۳/۲۳۲; (ریحانة الادب), ج۳/۲۴۷; (آثار الحجة)/۲۰۱.
۵۳. (المهدی), سید صدرالدین صدر/۱۷, دارالزهراء, بیروت.
۵۴. (همان مدرک).