(۳۴۴) نکاتی درباره فرماندهی امام زمان (عجّل الله فرجه) 
نکاتی درباره فرماندهی امام زمان (عجّل الله فرجه)
نویسنده: نجفعلی غلامی
دانش آموخته حوزهء علمیه وکارشناس ارشد علوم سیاسی
مجله حصون - تابستان ۱۳۸۶ - شماره ۱۲
مقدمه
در عصر حکومت مهدوی، اهداف رسالت نبوی وولایت ائمه طاهرین به بهترین شکل ممکن محقق خواهد شد.
امام مهدی (عجّل الله فرجه) برای تحقق آرزوهای دیرین وفروخفته بشر وبرای تحقق وعده های حتمی الهی قیام خواهد کرد ودر سایه حکومتش امت اسلامی مجد وعظمت فوق العاده پیدا می کند(۱) وپرچم اسلام بر فراز گیتی به اهتزاز درخواهد آمد(۲). ندای اسلام در تمام اقطار واکناف عالم طنین انداز می شود(۳)، نشانی از شرک وکفر بر روی زمین باقی نمی ماند(۴) ودر هر نقطه بانگ وحدانیت پروردگار وشهادت به رسالت رسول اکرم طنین می اندازد(۵) ومردم را به ولایت امیر المؤمنین (علیه السلام) وبرائت از دشمنان آن حضرت فرامی خواند(۶). به مدد الهی زمین را از لوث وجود دشمنان اهل بیت پاک می کند(۷) وریشه حکومت جابرانه را برمی کند. (۸) شرق وغرب عالم به تسخیر آن حضرت درخواهند آمد(۹) وهمه گردنکشان در برابر حضرتش تسلیم خواهند شد(۱۰).
در این میان تأمل وتفکر دربارهء فرماندهی ایشان مبتنی بر اصول ومبانی اصیل اسلامی برگرفته از آیات وروایات از جمله ضرورتهای عصر حاضر تلقی می گردد که «مهدی پژوهان» باید با جدیت هرچه تمام تر خود را درگیر این عرصه کنند ودر این میان پژوهشهای عمیق، فنی وکاربردی مبتنی بر واقع گرایی، نگاه کلان ونیازسنجی جامعه ارائه دهند.
نوشتار پیش رو با توجه به نیاز ذکر شده در این مسیر درصدد بیان نکاتی دربارهء فرماندهی آن حضرت به هنگام قیام است.
اصول دعوت
آنچه مسلّم است حکومت جهانی با محوریت اسلام اصیل براساس فضیلت محوری وعدالت گستری توسط امام زمان (عجّل الله فرجه) محقق خواهد شد. امام باقر (علیه السلام) می فرماید: در عصر ظهور امنیت در حد اعلاء خود می باشد وهر سنت حسنه متروک احیاء می شود».
حال پرسش اساسی این است که استراتژی امام باقر (علیه السلام) برای تحقق حکومت متعالی خود چیست؟ آیا با روشهای مسالمت آمیز به هدف خود می رسد؟ ویا جنگ وجهاد نیز گزینه ی موردنظر می باشد؟ در حقیقت آنچه برای امام (علیه السلام) در مسیر قیامش پایه واساس می باشد «اصل دعوت» است. بنابراین در ابتداء امر ودر سرآغاز قیام مهدوی آنچه مورد استفاده حضرت قرار می گیرد دعوت وتبلیغ به روشهای مسالمت آمیز وعاری از هر نوع خشونت است، امام زین العابدین (علیه السلام) در قالب روایتی طویل می فرماید:
حضرت مهدی (علیه السلام) مردم را به آن چیزی که پیامبر (صلّی الله علیه وآله وسلّم) دعوت نمود، دعوت می کند ومی گوید: «انا ابن نبی الله، ادعوکم الی ما دعاکم الیه نبی الله(۱۱)؛ من پسر پیامبر خدا هستم وشما را به آنچه او دعوت کرده دعوت می کنم».
اما از آن جا که هدف از قیام حضرت مهدی (عجّل الله فرجه) برپایی حکومت الهی در سراسر جهان ونابودی واضمحلال ستم وستمگر در اقصی نقاط گیتی می باشد، طبعا با موانع وکارشکنی هایی روبرو وملزم ومجبور به جنگ وجهاد نظامی می گردد. روایات بسیاری به این مسئله اشاره کرده اند. مرحوم شیخ صدوق در روایتی ویژگی های امام زمان (علیه السلام) را این چنین توصیف می نماید: «ان فی القائم من آل محمد (صلّی الله علیه وآله وسلّم) شبها من خمسه من الرسل... واما شبهه من جده المصطفی مخروجه بالسیف وقتله اعداء الله واعداء رسوله والجبارین والطوغیت وانه ینصر بالسیف والرعب»(۱۲).
«امام زمان (عجّل الله فرجه) به پنج پیامبر شبیه است، اما شبهات ایشان به جدش مصطفی خارج شدن او به وسیله شمشیر وکشتن دشمنان خداست. واو به وسیله شمشیر وایجاد رعب در دل دشمنانش یاری می شود». اشاره روایت به برخورد قاطع پیامبر اعظم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) با سران شرک وکفر در بدو تأسیس حکومت مدینه می باشد که امام زمان (علیه السلام) هم برای تأسیس حکومت خود این چنین شیوه وسیره ای را اتخاذ خواهد کرد.
امام صادق (علیه السلام) با یک نگاه تطبیقی ومقایسه ای بین اوضاع وزمانه پیامبر (صلّی الله علیه وآله وسلّم) با فضا وفرهنگ حاکم بر عصر ظهور، جنگ نمودن امام زمان با مخالفان را بسی دشوارتر از غزوات پیامبر (صلّی الله علیه وآله وسلّم) می داند ومی فرماید:
القائم یلقی فی حربه مالم یلق رسول الله، ان رسول الله (صلّی الله علیه وآله وسلّم) آتاهم وهم یعبدون حجارة منقوره وخشبا منحوته وان القائم یخرجون علیه فیتأولّون علیه کتاب الله ویقاتلونه علیه(۱۳).
قائم آل محمد در جنگ به امری برمی خورد که رسول الله هرگز برخورد نکرد. دشمنان پیامبر بت پرست بودند وسنگ وچوب را پرستش می کردند اما کسانی بر امام زمان خروج می کنند که برای امام قرآن تفسیر می کنند وبا حضرت می جنگند!
در حقیقت دشمنان پیامبر (صلّی الله علیه وآله وسلّم) اعراب بدوی بودند که در عصر جاهلیت زندگی می کردند وبدون هیچ گونه نفاقی در مقابل پیامبر صف آرایی می نمودند، اما مخالفان امام زمان (عجّل الله فرجه) در قالب نفاق، کتاب خدا می خوانند وبا حضرت به مقاتله ومبارزه می پردازند. لذا کسی که دارای بصیرت دینی ودرک صحیح پیرامون خود باشد ودر رکاب امام زمان (عجّل الله فرجه) مجاهده نماید وبه فیض شهادت نائل گردد، پاداش عظیمی را به دست آورده است. امام باقر (علیه السلام) می فرماید: شهادت در رکاب امام زمان (عجّل الله فرجه) ثواب دو شهید دارد(۱۴). در کافی شریف روایتی با چنین مضمونی وارد شده است «رزمنده امام عصر (عجّل الله فرجه) اگر دشمن را بکشد پاداش بیست شهید را دارد وکسی که همراه قائم ما به شهادت برسد پاداش بیست وپنج شهید را دارد»(۱۵).
نکاتی دربارهء فرماندهی امام (عجّل الله فرجه)
پس از بیان این بحث که امام زمان (عجّل الله فرجه) در مسیر تحقق حکومت جهانی خود به ناچار متوسل به شیوه نظامی خواهد شد، در ادامه، برخی نکته ها در مدیریت راهبردی کلان وفرماندهی امام (علیه السلام) در این عرصه مورد بررسی قرار می گیرد.
۱. خشونت مقدس
خشونت از جمله اموری است که فاقد حسن وقبح ذاتی می باشد وبا توجه به نوع کاربرد آن، حسن یا قبیح بودن خشونت مشخص می شود.
بنابراین استفاده امام زمان (عجّل الله فرجه) از خشونت در انقلاب جهانی خود در چارچوب خشونت مقدس مورد امضای شارع قابل تجزیه وتحلیل می باشد، زیرا نجات بشریت متوقف بر تحقق حکومت جهانی مهدوی است ورفع موانع این حکومت از باب مقدمه واجب، واجب وحتمی است ورفع موانع میسر نمی گردد مگر با مبارزه ومقاتله با مخالفان این حکومت. حسن بن هارون می گوید «در محضر امام صادق (علیه السلام) بودم، معلّی بن خنیس از حضرت پرسید: آیا هنگامی که حضرت قائم (علیه السلام) ظهور نماید برخلاف روش امیر المؤمنین (علیه السلام) در برخورد با مخالفان رفتار می کند؟ امام فرمود: آری، علی (علیه السلام) ملایمت ونرمش را در پیش گرفت چون می دانست پس از او دشمنان بر یاران وشیعیان حضرت چیرگی پیدا می کنند، ولی سیاست حضرت قائم (علیه السلام) قهر وغلبه وبه اسارت گرفتن آنان است، زیرا می داند که پس از او کسی بر شیعیان تسلّط نخواهد یافت(۱۶).
در حدیثی دیگر مفضل می گوید: در محضر امام صادق (علیه السلام) بودم وحضرت یادی از قائم آل محمد (صلّی الله علیه وآله وسلّم) به میان آورد، من عرض کردم: امیدوارم که برنامه وحکومت حضرت به آسانی برقرار شود. امام صادق (علیه السلام) فرمود: خیر چنان نمی شود، مگر پس از آنکه سختی ها ومرارتهای بسیاری را متحمل گردد(۱۷). واین همان خشونت مقدسی است که فاکتور ضمانت اجرایی حکومت حضرت تلقی می شود.
۲. قاطعیت امام (عجّل الله فرجه) در برخورد با مخالفان
یکی از عوامل مهم وحیاتی برای یک فرمانده جنگی قاطعیت وجدی بودن می باشد، زیرا جنگ فراز ونشیب های بسیاری دارد ومدیریت وهدایت در آن حرف آخر را می زند. بنابراین فرماندهی واداره کردن نتیجه جنگ دارد واین میسّر نمی شود مگر با مصمم بودن وقاطعیت فرمانده جنگ واین ویژگی را امام (عجّل الله فرجه) به طور کامل دارد وخود را متعهد به آن می داند. مرحوم علامه مجلسی در بحار از کتاب فضل بن شاذان روایتی بدن مضمون نقل کرده است: «روی انه فی رأیة المهدی (عجّل الله فرجه) اسمعوا واطیعوا»(۱۸)؛ یعنی در پرچم حضرت نوشته شده است گوش فرا دهید واطاعت کنید. حضرت عبد العظیم حسنی از امام رضا (علیه السلام) روایت نقل می کند که حضرت مهدی (عجّل الله فرجه) پس از ظهور آن قدر از دشمنان خدا را می کشد تا خداوند راضی شود(۱۹).
همچنین در باب قاطعیت امام زمان پیامبر (صلّی الله علیه وآله وسلّم) به علی (علیه السلام) می فرماید:
یا علی هنگامی که قائم ما قیام نماید سیصد وسیزده نفر به عدد اصحاب بدر پیرامون او هستند وشمشیر حضرت ندا می دهد: برخیز یا ولی الله ودشمنان خدا را نابود کن(۲۰).
۳. بهره گیری از تجهیزات نظامی فوق العاده پیشرفته
یک پرسش در این بحث در این بحث این است که امام زمان (علیه السلام) با چه نوع تجهیزاتی وبا کدامین ساز وبرگ نظامی حکومت جهانی خود را عینیت خواهد بخشید؟ روایات در این باب از وضوح کاملی برخوردار نمی باشد وبه اجمال وایماء واشاره به این موضوع پرداخته اند.
به طور قطعی نوع سلاحی که حضرت (علیه السلام) در نبردها به کار می گیرد با دیگر سلاح های آن روزگار تفاوت اساسی دارد. وواژهء سیف که در روایات وارد شده شاید کنایه از سلاح باشد نه خصوص شمشیر، زیرا طبق روایات، سلاح امام (علیه السلام) به گونه ای است که با به کارگیری آن دیوارهای شهر فرومی ریزد یا شهر پودر وتبدیل به دود می گردد ودشمن با یک ضربه همانند نمک آب شده، چون سرب ذوب می گردد. سلاح سربازان حضرت از آهن است ولی چنان است که اگر بر کوه فرود آید، آن را دو نیم می کند(۲۱). دشمن نیز از سلاح آتش زا استفاده می کند، زیرا امام (عجّل الله فرجه) لباسی بر تن دارد که ضد گرماست وآن لباسی است که جبرئیل آن را از آسمان برای ابراهیم (علیه السلام) آورد تا از آتش نمرود رهایی یابد وآن لباس در اختیار حضرت حجت (علیه السلام) قرار دارد. امام صادق (علیه السلام) می فرماید:
هنگامی که قائم ما قیام می کند، شمشیرهای نبرد فرود می آید شمشیرهایی که بر هرکدام نام ونام پدر یک رزمنده نوشته شده است(۲۲).
۴. بهره گیری از نیروهای لایق
۱-۴. بهره گیری از نیروهای جان بر کف
مهدی باوران که در عصر ظهور منتقم آل محمد (صلّی الله علیه وآله وسلّم) ومنجی عالم بشریت در زمرهء مهدی یاوران قرار خواهند گرفت با تمام وجود شیفته جهاد ومبارزه در راه خدا هستند وبا قرار دادن جان وخون خود-که تمام هستی یک انسان به شمار می رود-در طبق اخلاص، دلداده امیر لشکر خود ولحظه شمار کسب فیض عظمی شهادت در راه معبود ومعشوق خود می باشند. امام صادق (علیه السلام) شهادت پیشگی وروحیه جانثاری اصحاب قائم (علیه السلام) را با این کلمات ومضامین توصیف می کند «آنان از ترس خدا بیمناکند وآرزوی شهادت دارند. خواسته شان این است که در راه خدا کشته شوند وشعارشان «یا لثارات الحسین» است»(۲۳).
۲-۴. استفاده از نیروهای پرهیزکار وعابد
حکومتی که بنیان آن بر تقوا وعدالت پی ریزی واستوار گردیده وهدف ومقصد آن به تعالی رساندن انسان وحفظ وحراست از هنجارهای اسلامی در ابعاد اخلاقی، اجتماعی سیاسی و... است، لا محاله نیازمند سپاهیانی است که واجد تمامی ملکات وفضایل انسانی باشند واصحاب حضرت قائم (علیه السلام) این چنین هستند. امام صادق در بیان حالات وروحیات مهدیون می فرماید «آنان پارسایان شب وشیران روز هستند واز ترس خدا حالت خاصی پیدا کرده اند. خداوند به وسیله آنان به امام حق یاری می رساند»(۲۴).
۳-۴. دارا بودن حد اکثر آمادگی نظامی همراه با نشاط وشور جوانی
ارتش مهدوی همچنان که در مسیر معنویت وسیر الی الله پله های ترقی را پیموده است وبه حد کمال نائل شده اند، همچنین در بعد نظامی وتوان برخورد با دشمن در حد بالاترین آمادگی قرار دارند وبا تکیه بر شور ونشاط جوانی بنیان دشمن را سرنگون خواهند کرد. حضرت امیر (علیه السلام) در تبیین این ویژگی یاوران امام زمان (علیه السلام) می فرماید» یاران مهدی همه جوان اند وپیر وکهنسال در میان آنان وجود ندارد، جز اندکی که مانند سرمه برای چشم ونمک برای غذا لازم هستند»(۲۵). صلابت، پایمردی ودشمن شکنی مهدی یاوران از لسان مبارک دیگر ائمه معصومین نیز توصیف شده است. امام صادق (علیه السلام) می فرماید: «منظور لوط پیامبر (علیه السلام) از این سخن خود که به دشمنان گفت: ای کاش نیروی قدرتمندی علیه شما داشتم یا به استوانه ای محکم پناه می بردم، نیرویی همانند نیروی مقتدر مهدی موعود ویاران او بود که یک تن از آنان توان چهل مرد را دارد. آنان دلهایی استوارتر از پاره های آهن دارند وچون از برابر کوهها بگذرند، صخره ها به لرزه درآیند، شمشیرها را غلاف نمی کنند تا آن هنگام که خداوند بخواهد وخشنود شود(۲۶).
۴-۴. عشق به ولایت وروحیه فرمانبرداری از امام (علیه السلام)
ولایت مداری واطاعت پذیری از ولی امر از خصوصیات برجسته سپاهیان حضرت مهدی (عجّل الله فرجه) است.
«یاوران امام زمان (علیه السلام)، دست های خود را بر زین مرکب حضرت می کشند وبا این کار خود درخواست برکت می نمایند وبه دور ایشان حلقه می زنند ودر جنگ جسم وجان خود را سپر بلای او می کنند وهمه فرمانی به آنان بدهد اجابت کرده، انجام می دهند»(۲۷).
۵. تعداد سپاهیان امام زمان (عجّل الله فرجه)
در برخی روایات تعداد سپاه مهدوی ۳۱۳ نفر عنوان شده ودر پاره ای از احادیث به عدد ۰۰۰ ,۱۰ وهمچنین دوازده هزار وپانزده هزار اشاره شده است. در وجه جمع بین این دو دسته روایات باید به دو نکته توجه کرد.
اول: سیصد وسیزده نفر منقول روایات نیروهای ویژه ای هستند که در آغاز قیام، همراه آن حضرت خواهند بود وآنان در حکومت جهانی حضرت از عوامل وکارگزاران امام عصر (علیه السلام) می شوند.
دوم: ارقام دیگر مثل ده هزار و... نمایانگر این مطلب است که کمیّت سپاه حضرت منحصر در سیصد وسیزده نفر نیست بلکه همچنان که از روایات نیز استفاده می شود هریک از این ارقام نشانگر تعداد نیروهایی است که در برهه ای از زمان عصر ظهور یا در پیکار خاصی در گوشه ای از جهان شرکت دارند. بنابراین سپاه حضرت مهدی (عجّل الله فرجه) را می توان دو قالب کلی خلاصه کرد:
۱. نیروهای مخصوص: یونس بن ظبیان می گوید: در خدمت امام صادق (علیه السلام) بودم که نامی از یاران امام زمان (عجّل الله فرجه) به میان آورد وفرمود: «آنان سیصد وسیزده تن هستند وهر یک خود را در میان سیصد نفر می بینند»(۲۸). مراد از روایت شاید این باشد که هرکدام از آنان فرمانده یک گردان سیصد نفری هستند.
۲. سپاه حضرت ولی عصر (عجّل الله فرجه): ابو بصیر می گوید مردی از اهالی کوفه از امام صادق (علیه السلام) پرسید: چند نفر با حضرت قائم (عجّل الله فرجه) قیام می کنند؟ مردم می گویند همراهان حضرت به تعداد سربازان بدر یعنی سیصد وسیزده نفرند؟ امام فرمود: «حضرت مهدی ظهور نمی کند مگر با سپاهی قوی ونیرومند وسپاه قدرتمند کمتر از ده هزار نفر رزمنده نخواهد داشت»(۲۹).
امیر المؤمنین (علیه السلام) پیرامون تعداد سپاهیان حضرت ولی عصر (عجّل الله فرجه) می فرماید:
مهدی حد اقل با لشکر دوازده هزار نفری وحد اکثر پانزده هزار نفری ظهور می کند، رعب وترس از سپاه او، پیشاپیش سپاهیانش در حرکت است. هیچ دشمنی با ایشان روبه رو نمی شود جز اینکه شکست می خورد. آن حضرت وسپاهیانش در راه خدا به ملامت وسرزنش کسی فکر نمی کنند(۳۰).
۶. بیعت سپاهیان با امام زمان (عجّل الله فرجه)
بیعت در اندیشه سیاسی شیعه عبارت است از «یک پیمان سیاسی که بیعت کننده خود را متعهد می کند در مقابل کسی که با او بیعت کرده مطیع وفرمانبردار باشد». بیعت در حقیقت یک نوع رابطه متقابل بین حاکم اسلامی ومردم است وبه رسمیت شناختن نقش مردم در روند حکومت.
لذا در حکومت مهدوی نیز نقش بیعت وآثار وتبعات آن کاملا برجسته ونمایان است، امام صادق (علیه السلام) در حدیثی مطوّل به مفضل می فرماید: «ای مفضل قائم ما به دیوار تکیه می دهد ودست مبارکش را پیش می کشد، در حالی که بسیار سفید وزیباست می گوید: ناین دست خداست واز طرف خداست وبه امر خداست، سپس آیه دهم سوره فتح را می خواند:
ان الذین یبایعونک انما یبایعون الله ید الله فوق ایدیهم فمن نکث فانما ینکث علی نفسه ومن اوفی بما عاهد علیه الله فسیؤتیه اجرا عظیما»(۳۱).
در روایتی از امام علی (علیه السلام) بیعت حضرت ولی عصر با یارانش بدین صورت توصیف شده است:
حضرت قائم (عجّل الله فرجه) به سوی کوه صفا در مکه حرکت می کند ویاران نیز در پی او می روند، در آنجا حضرت شرائطی را برمی شمارد که یاران باید ملزم به آن باشند. آن شرائط طبق نقل روایت بیست وچهار بند است که از جمله ای آنها استواری در میدان رزم، دوری از ربا ودزدی، عدم کمک به منافق وکافر، امر به معروف ونهی از منکر وترک گناه ومعصیت می باشد(۳۲).
۷. کادر فرماندهی در حکومت مهدوی
قرار داشتن شخص حضرت ولی عصر (عجّل الله فرجه) در رأس هرم فرماندهی حکومت از اصول مسلم وقطعی می باشد که مستفاد از روایات است. آنچه محل بحث وتبادل آراء قرار گرفته افرادی هستند که باید در سمت فرماندهان سپاه حضرت قرار گیرند در بعضی از احادیث نام برخی اشخاص به عنوان فرمانده سپاه مطرح شده است.
۱-۷. حضرت عیسی (علیه السلام): در این زمینه حضرت امیر (علیه السلام) بیان می فرماید:
آنگاه مهدی حضرت عیسی را به جانشینی خود در عملیات تهاجمی علیه دجال بر می گزیند وعیسی (علیه السلام) برای یافتن وسرکوبی دجال حرکت می کند(۳۳).
۲-۷: شعیب بن صالح: امام علی (علیه السلام) می فرماید:
سفیانی وصاحبان پرچم های سیاه با یکدیگر رودررو می شوند، درحالی که میان آنان جوانی از بنی هاشم قرار دارد که در کف دست چپ او خال سیاهی است وپیشاپیش لشکریان او شخصی از قبیله بنی تمیم به نام شعیب بن صالح است(۳۴).
۳-۷. اسماعیل فرزند امام صادق (علیه السلام): ابو خدیجه می گوید، امام صادق (علیه السلام) فرمود:
من از خدا خواستم که اسماعیل را پس از من برجای گذارد ولی خداوند نخواست وبه جای آن، مقام دیگری به من بخشید، وی نخستین کسی است که با ده نفر از یارانش به یاری حضرت قائم (علیه السلام) برمی خیزد وعبد الله بن شریک یکی از آن ده نفری است که پرچم دار اوست(۳۵).
۸. حضور زنان
از جمله مباحث مطرح در حکومت حضرت ولی عصر (عجّل الله فرجه) نقش زنان در قیام مهدوی است. آنچه از روایات استفاده می شود نشانگر حضور زنان مؤمن در انقلاب جهانی امام زمان (عجّل الله فرجه) است. برپایه برخی روایات چهار صد زن هنگام ظهور حضرت، ایشان را همراهی می کنندو اکثر آنان در بخش بهداشت ودرمان مشغول هستند. طبق نقل ابن حماد تعداد مؤمنان به هنگام خروج دجّال دوازده هزار مرد وهفت هزار وهفتصد زن هستند(۳۶). مفضل بن عمر می گوید از نقش زنان در حکومت مهدی موعود پرسیدم، امام صادق (علیه السلام) در جواب فرمود: همراه حضرت قائم (عجّل الله فرجه) سیزده زن هستند که زخمی ها را مداوا می کنند واز بیماران پرستاری می نمایند(۳۷). آنچه از روایات فوق به عنوان امر تعیین می شود استنتاج نمود، حضور زنان در عصر ظهور وکمک ومساعدت آنان در پیشبرد اهداف متعالی حکومت جهانی ولی عصر (عجّل الله فرجه) می باشد.
مسلما در بعد مدیریت نظامی وفرماندهی حضرت به ویژه در زمان قیام وآغاز حکومت، نکات بسیار دیگر وجود دارد که پژوهشگران امت که آنها را دریابند وارائه دهند.
پى نوشت ها:
ــــــــــــــــــــــ
(۱) النیشابوری، ابو عبد الله محمد بن عبد الله، حاکم، مستدرک علی الصحیحین، ج ۴، ص ۵۵۸.
(۲) شیخ صدوق، کمال الدین وتمام النعمه، (تهران، ۱۳۹۵ ق) ج ۲، ص ۳۲۷.
(۳) لطف الله صافی، منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر، چاپ حیدری، ص ۲۹۳.
(۴) کمال الدین وتمام النعمه، ج ۲، ص ۶۷۰.
(۵) القندوزی، ینابیع الموده، ص ۵۰۸.
(۶) علامه محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، دار الکتب الاسلامیة، ج ۵۲ ص ۳۰۸.
(۷) المقدس الشافعی، عقد الدرر فی اخبار المنتظر، ص ۱۵۹.
(۸) صافی، منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر، ص ۴۷۱.
(۹) کمال الدین وتمام النعمه، ج ۲، ص ۳۳۲.
(۱۰) علی ابن ابراهیم القمی، تفسیر القمی، ج ۱، ص ۱۱۸.
(۱۱) بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۳۰۶.
(۱۲) کمال الدین وتمام النعمه، ج ۱، ص ۳۲۷.
(۱۳) محمد بن ابراهیم نعمانی، الغیبه، تهران، ص ۲۹۷.
(۱۴) ابو جعفر محمد بن الحسن طوسی، امالی، (المکتبه الاهلیه، بغداد)، ج ۱ ص ۲۳۶.
(۱۵) محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، (دار الکتب الاسلامیة تهران) ج ۲ ص ۲۲۲.
(۱۶) محمد بن حسین حر عاملی، وسایل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، (دار احیاء التراث العربی، بیروت)، ج ۱۱، ص ۵۷.
(۱۷) نعمانی، الغیبه، ص ۲۸۴.
(۱۸) بحار الانوار، ج ۵۲ ص ۳۰۵.
(۱۹) همان، ص ۲۸۳.
(۲۰) همان، ص ۳۰۴.
(۲۱) همان، ج ۲۷ ص ۴۱.
(۲۲) نعمانی، الغیبه، ص ۲۴۴.
(۲۳) میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، مؤسسه آل البیت، ج ۱۱، ص ۱۱۴.
(۲۴) علامه مجلسی، بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۳۰۸.
(۲۵) نعمانی، الغیبه، ص ۳۵.
(۲۶) بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۳۱۷.
(۲۷) همان، ص ۳۰۸.
(۲۸) ابو جعفر محمد بن جریر طبری، دلائل الامامه، (نشر رضی، قم) ص ۳۲۰.
(۲۹) کمال الدین وتمام النعمه، ج ۲، ص ۶۵۴.
(۳۰) سید بن طاووس، الملاحم والفتن، ص ۶۵.
(۳۱) بحار الانوار، ج ۵۳، ص ۸.
(۳۲) نجم الدین طبسی، چشم اندازی به حکومت مهدی، انتشارات دفتر تبلیغات، چاپ چهارم، قم: ۱۳۸۲، ص ۱۱۰.
(۳۳) شیخ محمد رضا طبسی نجفی، الشیعه والرجحه، (نشر الآداب، نجف، ۱۳۸۵)، ج ۱ ص ۱۶۷.
(۳۴) متقی هندی، کنز العمال، (مؤسسه الرساله، بیروت)، ج ۱۴، ص ۵۸۸.
(۳۵) شیخ حسین حر عاملی، ایقاظ من الهجه البرهان علی الرجعه، دار الکتب العلمیه، ص ۲۶۶.
(۳۶) ابو عبد الله نعیم ابن حماد، الفتن، ص ۱۵۱.
(۳۷) دلائل الامامه، ص ۲۵۹.
